Tjue år som forfattar!

I haust er det tjue år sidan eg gav ut den første boka mi. Barneboka Pode kom ut oktober 1999, og markerte starten på forfattarskapet mitt. Den gongen tenkte eg ikkje på at dette kunne bli jobben min. Eg hadde akkurat fått full jobb på Elkjøp i Bergen. Eg hadde tre ungar, lån og akvarium. Men etterkvart kom det ut eit par bøker til, og eg gjekk ned til deltidsstilling på Elkjøp - noko som viste seg å vera det luraste eg har gjort i mitt “vanlege” yrkesliv. Eg hadde aldri holdt ut så lenge viss ikkje. Akvariet blei knust då vi skulle flytte, men til gjengjeld flytta vi inn i einebustad, så eg haldt fram med å jobbe på Elkjøp heilt fram til 2012. Då var det nok. Eg byrja som rådsmedlem i Norske barne- og ungdomsbokforfattarar sitt Litterære råd, og eg byrja turnere for alvor. No har eg vore ute av rådet ei god stund, men eg har framleis ikkje følt behovet for å ta ein vanleg jobb. Eg må innsjå at det er forfattar eg skal bli.

I år, altså 2019, har eg gjort ei lita oppsummering over karrieren, og eg må seie eg er nøgd med tanke på både ungar, jobb, akvarium og det faktum at eg er svært lat.

Oppsummering:

• I år kjem den syttande boka mi ut, Kodeord Overlord, og det er ei bok eg tenkt på sidan eg var tolv-fjorten år.

• I laupet av desse åra har eg hatt desse som redaktør: Guri Vesaas, Stein Versto, Finn Totland, David Aasen, Kjersti Instefjord, Erle Stokke, Bente Lothe Orheim, Ingrid Senje Rasmussen, Ragnfrid Trohaug (Det Norske Samlaget) Simone Stibbe (Skald) Heidi Sævareid (Egmont Kids) Johanne Askeland (Aschehoug) Anne-Stefi Teigland, Petra Helgesen, Johanne Hille-Walle (Mangschou) Og no i år fulgte eg etter Johanne Hille-Walle til Vigmostad & Bjørke sidan Mangschou hadde førebels stopp på nye utgjevingar. I tillegg har eg Brynjulf Jung Tjønn i bakhovudet når eg skriv neste boka mi - for den er på nynorsk og blir ei cross-over bok, og Brynjulf er redaktøren min på Samlaget no. Ja, dette er mange redaktørar, og eg har lenge trudd det ligg ei forbanning over meg. Og ja, all denne utskiftinga er heilt klart ein medvirkande årsak til at eg ikkje har gitt ut endå fleire bøker. Ein må liksom byrje på nytt kvar gong.

• Eg har skrive to teaterstykke: Huldra, som blei sett opp av Vestlandske teatersenter to gonger. Og Prinsesse Slim, som blei sett opp av Os barne- og ungdomsteater. I tillegg har både Svarte-Mathilda og Pode blitt sett opp som teater, men utan at eg har vore direkte involvert.

• Eg har bidratt til tre av Skald sine nynorske novellesamlingar. Har i tillegg skrive for Norsk barneblad.

• Eg har turnert forferdeleg mykje i Noreg, og eg likar det.

• Eg har vore nominert til Uprisen fem gonger. Noko som er veldig inspirerande. Det at ungdommen likar bøkene er det viktigaste.

• Filmselskap har tatt kontakt!!

Eg tenkjer å halde fram med mykje av det same. Skrive bøker, reise på turné og drøyme meg bort. Eg har jo blitt bestefar, og det gir jo eit nytt perspektiv på livet. Eg rakk ikkje tjue bøker på tjue år, men sytten er ikkje så gale, det heller.

Bokmelding: "Kodeord Overlord" av Tor Arve Røssland.

Forfattaren anmelder si eiga bok Kodeord Overlord, utgitt på Vigmostad & Bjørke.

I den nyaste boka si reiser Røssland tilbake til andre verdskrigen. Det har han gjort før, i boka Glimt, men denne gongen er det ikkje norskekysten som er bakteppe, men den idylliske byen Effingham i bildeskjøne Surrey. Men det startar i London, der ti år gamle Henry Smith blir evakuert frå tyskarane si nådelause blitzbombing. Far hans døyr, og mora blir igjen i byen for å gjere jobben sin som sjukepleiar. Henry følger etter skulen sin, som blir flytta til tryggleiken på landet, langt unna bomberegnet. Han flyttar inn saman med rektoren på skulen og kona hans, medan bestekompisen Elliot hamnar hos bonden Philips.

Boka er fortalt i tilbakeblikk. For historia byrjar svært dramatisk den 4. juni 1944, to dagar før sjølve D-dagen. Henry blir arrestert av MI5 - sikkerheitstenesta, mistenkt for spionasje. Han blir avhøyrt av agent Mary White, og gradvis får lesaren innblikk i både dagleglivet Henry har levd dei siste fire åra, men også kvifor MI5 er sikre på at han jobbar for nazistane. Det er ei svært dramatisk historie som utfaldar seg.

Samtidig er boka eit godt tidsbilde av England i krigsåra. Den konstante frykta for tysk invasjon ligg heile tida i bakgrunnen. Men når ein stor militærleir, beståande av allierte soldatar frå både USA og Canada, dukkar opp, byrjar Henry å ane håp om at krigen nærmar seg slutten. Han er i det heile veldig opptatt av det militære. Han drøymer om å bli Spitfire-pilot, og saman med Elliot blir han fort vener med dei canadiske soldatane. Litt oppfriskande at det ikkje alltid er soldatar frå USA som blir framstilt som heltar.

Røssland har sagt at denne boka har han gått svanger med sidan han var rundt fjorten år, og at heile boka er inspirert av ei sann historie. Det skal ha vore mykje research involvert, men at mesteparten er oppdikta for å skape spenning. “Det er faktisk litt vemodig å forlate Effingham,” seier forfattaren, sjølv om han berre har vore der i diktinga. “Dei siste to-tre åra har eg på ein måte levd i Sør-England oppi hovudet mitt, eg har forestilt meg frykta for invasjon, og eg har prøvd å forstå korleis denne redsla ville ha påvirka ein gut frå han er ti år, til han blir fjorten. Eg lese uendeleg mange avisartiklar om hendinga eg baserte boka på, men også historiske nedteikningar frå landsbyen og Surrey-distriktet, og sjølvsagt frå London. Eg har sett meg inn i korleis evakueringa foregjekk, kva ei gassmaske lukta, korleis det engelske skulesystemet var oppbygd, korleis britiske mynteiningar har endra seg, kor mykje te som var i den daglege rasjoneringspakken, korleis gire med ei Sherman stridsvogn og uendeleg mykje anna. Nesten ingenting er med i boka. I tillegg har eg lytta til 30-40 tals musikk medan eg skreiv. Musikk som var skriven for å bygge opp kampmoralen i England.” Mykje Vera Lynn, då? spør underteikna. “Ja. Veldig mykje,” svarer forfattaren.

Hovudpersonen Henry Smith er ikkje redd for invasjon heile tida. Han er ekstremt fascinert av det militære, og sjølv om forfattaren er erklært “passiv pasifist” av Den Norske Stat, så deler han denne fascinasjonen. “Eg støtter ikkje så mykje av dagens krigføring og våpenutvikling som bl.a. Noreg driv med,” seier han. “Men samstundes ser eg kor stort det var at dei allierte faktisk slo tilbake Hitlers tyrrani. Eg vil ikkje tenkje på korleis Europa ville ha vore dersom nazistane hadde vunne. Millionar av sivile blei drepne, ein heil generasjon unge menn ofra seg på frontlinja, og mange av dei kom frå både Canada og USA. Eg har sett uendeleg mange dokumentarar om krigen, og uendeleg mange filmar og tv-seriar. Fascinasjonen og interessa for krigshistorie har alltid vore der. I tillegg er jo ein Spitfire eit nydeleg fly.”

Det kan underteikna skrive under på.

“Boka er også eit blikk på eit England lenge før både EU og Brexit,” seier Røssland vidare. “Og mykje av den framandfrykta vi ser i Europa idag eksisterte ikkje på same måten då. Flyktningar kom til England både frå Noreg og resten av fastlandseuropa, sjølvsagt gjekk ikkje dette knirkefritt, men det var ingen kampanjar som stempla dei som “lukkejegarar”, i alle fall. Og mange av flyktningane gjekk rett inn i kampen mot nazistane.” (No sit forfattaren og googlar om det var nokon som dreiv slike hat-kampanjar, men han finn ingenting. Faktisk burde vi skamme oss i dag, meiner han. Slik er researchens vesen.)

Røssland har likevel fått konfliktar i samfunnet godt fram. Ikkje alle var like begeistra for dei evakuerte barna, og mange var svært fiendtlege til soldatane frå det amerikanske kontinentet. Jack Watson er ein slik karakter. “Ja, Jack Watson ville nok ha stemt for Brexit,” innrømmer Røssland. Men boka prøver ikkje å gjere seg relevant i dagens politiske verd, det ville gjort den mykje mindre tidlaus. I staden for fortel boka ei dramatisk og spennande historie frå ei tid veldig mange ser ut til å vite svært lite om. “Eg er mykje rundt i skulane på forfattarbesøk og mange elevar veit svært lite om krigen,” sukkar forfattaren. “Det vil eg gjere noko med. På ein så spennande måte som mogleg. Før reality-tv øydelegg hjernane deira.”

Og spennande er det. Bruken av avhøyret som ei slags rammeforteljing funkar veldig godt, og Henrys møte med agent White er skremmande lesing. Ho skyr ingen midlar for å få sanninga ut av han.

Sjølve plotet vil ikkje underteikna røpe noko meir av. Men sentralt i handlinga står Henrys gryande mistanke om at ein som er veldig nær han, faktisk er tysk spion. Og at han sjølv kan ha blitt utnytta. Hitlers spionar er overalt, og dei er særs oppfinnsame.

På spørsmål om kvifor han ikkje berre skreiv boka som eit historisk drama svarer han: “Det er ingen kjelder som fortel heile sanninga rundt det som skjedde, men mange små og store kjelder som til saman har gjort det mogleg å dramatisere historia. Dette er gjort før av BBC, i filmen The Mountain and the Molehill, men den er akkurat like historisk ukorrekt som boka mi,” fortset Røssland. “Filmen neddramatiserte, og var i stadenfor ein film om gutar som var opptatt av kven som hadde størst tiss, og veldig mykje om forelsking og slike ting. Ikkje så interessant å skrive om i denne samanhengen, syntest eg. Filmen var likevel eit godt portrett av England i krigsåra, og den var inspirerande å sjå under skrivinga. Men eg har valt å dramatisert hendingane noko valdsamt, for å gjere det eg like best: skrive spenning for barn og unge. Og forhåpentlegvis skape leselyst.”

Boka passar for alle som likar krigshistorie, men aller mest for dei som likar spennande bøker, for krigen er berre eit bakteppe for ei dramatisk forteljing om svik, sakn, venskap og Henrys ynskje om å bli akseptert av “stefaren”; rektor Cross.

Som vanleg meiner forfattaren at dette er den beste boka han har skrive, og sjølvsagt den beste boka som er komen ut på fleire år. “Ja, det seier seg sjølv,” avsluttar han.

Hatet

Jødehatet byrjar å blomstre opp igjen. Konspirasjonsteoriar om korleis jødane skal overta verda får ny vind i segla, og høgreekstreme statsleiarar over heile verda er i mine auge ansvarlege.

“Ring ein jødisk ven og sei du er glad i han” blir det oppfordra til. Eg kjenner ingen jødar godt nok til å gjere noko slikt. Men eg byrja på ei liste over jødar som har påvirka meg opp gjennom åra. Sjølvsagt mykje folk frå underhaldningsbransjen her, men likevel. Lista er ikkje verken kronologisk eller alfabetisk, og den kjem nok til å bli oppdatert ofte.  Men desse folka er viktige for meg, nokre fordi eg har eit livslangt forhold til musikken, filmane, bøkene eller humoren, andre fordi dei har gjort ein eller to ting som har satt spor. Nokre av dei er sikkert religiøse i tillegg, men lista inneheld sjølvsagt også ateistar som Stephen Fry og Woody Allen.

Her er det sikkert ein del du ikkje ante var jødiske. Her har du dei, i alle fall:

Woody Allen (regissør, skodespelar, forfattar, komikar)

Steven Spielberg (regissør, produsent)

Geddy Lee (bassist og vokalist i Rush)

Paul Auster (forfattar)

Dustin Hoffman (skodespelar - Tootsie, Rainman)

Jerry Seinfeld (komikar, skodespelar, produsent)

Larry David (komikar, skodespelar, produsent - Seinfeld, Curb Your Enthusiasm)

Marilyn Monroe (skodespelar, konverterte til jødedomen)

Eli Wallace (skodespelar - The Good The Bad The Ugly)

Joel Silver (filmprodusent)

Danny Kaye (skodespelar - White Christmas)

Kirk Douglas (skodespelar - Spartacus, Paths of Glory)

Peter Sellers (skodespelar - Dr. Strangelove, Being There)

Paul Newman (skodespelar - The Sting, Cool Hand Luke)

Jon Stewart (progamleiar - The Daily Show)

Carl Reiner (regissør, produsent, skodespelar - All of me, Dead Men Don`t Wear Plaid)

Jerry Lewis (skodespelar, regissør, produsent, forfattar - The King of Comedy)

Estelle Harris (skodespelar - Seinfeld)

Max Brooks (forfattar- The Zombie Survival Guide, World War Z)

Marvin Hamlisch (komponist, arrangør - The Sting)

Mel Brooks (regissør, skodespelar, produsent - The Producers)

Tony Curtis (skodespelar - Some like it hot)

Gene Wilder (skodespelar - Young Frankenstein)

William Shatner (skodespelar, regissør, produsent, songar - Star Trek, Boston Legal)

Leonard Nimoy (skodespelar, regissør, produsent, songar - Star Trek)

Yaphet Kotto (skodespelar - Alien, Midnight Run)

Harvey Keitel (skodespelar - Pulp Fiction, Mean Streets, Reservoir Dogs)

Piper Laurie (skodespelar - Carrie)

Jeffrey Tambor (skodespelar - Arrested Development)

Barbra Streisand (songar, skodespelar, regissør, produsent)

Brent Spiner (skodespelar- Star Trek)

Rob Reiner (regissør, skodespelar - Stand by me, Misery)

Frank Oz (regissør, produsent, skodespelar - Muppet show, Star Wars, Blues Brothers)

Bette Midler (songar, skodespelar - The Rose)

Barbara Hershey (skodespelar - Hannah and her sisters, The Entity)

Harrison Ford (skodespelar)

Bob Dylan (songar)

Richard Dreyfuss (skodespelar - Jaws, Close Encounters of the third kind)

Michael Douglas (skodespelar)

Stephen Fry (skodespelar, progamleiar, forfattar, komikar - QI, Wilde, Peter`s Friends)

Jeff Goldblum (skodespelar - Jurrasic Park)

John Landis (regissør - The Blues Brothers, Trading Places)

Billy Crystal (skodespelar, komikar)

James Caan (skodespelar - Godfather, Elf)

Ben Stiller (skodespelar - Meet the parents)

Jerry Stiller (skodespelar - Seinfeld, King of Queens)

David Schwimmer (skodespelar, regissør - Friends, Band of Brothers)

Paul Rudd (skodespelar - Friends, I love you, man, Ant-Man)

Jennifer Jason Leigh (skodespelar - Atypical, Hateful eight)

Lisa Kudrow (skodespelar - Friends)

Carrie Fisher (skodespelar, forfattar - Star Wars)

Harvey Fierstein (skodespelar, forfattar - Torch song trilogy)

Mandy Patinkin (skodespelar - The Princess Bride)

Jason Alexander (skodespelar - Seinfeld)

Sylvester Stallone (skodespelar, regissør, produsent, forfattar)

Jeff Garlin (skodespelar, produsent - Curb your enthusiasm)

Jon Favreau (regissør, produsent, skodespelar - Iron Man, Elf)

Robert Downey Jr (skodespelar - Chaplin)

Paul Simon (songar)

Art Garfunkel (songar)

Louis CK (skodespelar, komikar, regissør, forfattar, produsent - Louis, I love you, daddy)

Sarah Silverman (skodespelar, komikar)

Hank Azaria (skodespelar - The Birdcage)

David Duchovny (skodespelar, produsent - X-files, Californication)

Julia Louis-Dreyfus (skodespelar - Seinfeld, Veep)

Helena Bonham-Carter (skodespelar - King`s Speech)

Patricia Arquette (skodespelar - True Romance, Boyhood)

Matt Stone (regissør, produsent, forfattar, skodespelar - South Park, The Book of Mormon)

Winona Ryder (skodespelar - Stranger Things)

River Phoenix (skodespelar - Stand By Me)

Jaquin Phoenix (skodespelar - Gladiator, Walk the line)

Jamie Lee Curtis (skodespelar - Trading Places, Halloween)

Matt Lucas (skodespelar, komikar - Little Britain)

Daniel Day-Lewis (skodespelar - Let there be blood)

Jon Bernthal (skodespelar - The Walking Dead, Fury, Wolf of Wall Street)

Evan Rachel Wood (skodespelar - Thirteen, Westworld)

Jamie-Lynn Sigler (skodespelar - The Sopranos, Entourage)

Natalie Portman (skodespelar - Leon, Heat)

Jake Gyllenhaal (skodespelar - Night Crawler)

Daniel Radcliffe (skodespelar - Harry Potter, Extras)

Sacha Baron Cohen (skodespelar, regissør, produsent - Borat, Ali-G, Bruno)

Andrew Sachs (skodespelar - Fawlty Towers)

Stephen Frears (regissør - My Beautiful Laundrette, Dangerous Lliasons, The Crying Game)

Yehudi Menuhin (som eg faktisk har møtt) (fiolinist, dirigent)

Philip Glass (komponist - Candyman)

Nora Ephron (regissør - When Harry met Sally)

Charles Grodin (skodespelar - Midnight Run)

William Friedkin (regissør - The Exorcist)

JJ Abrams (regissør - Star Trek, Star Wars-The Force Awakens)

Stanley Kubrick (regissør, produsent, geni - 2001, Barry Lyndon, The Shining)

Sydney Pollack (regissør, produsent, skodespelar - Tootsie)

Peter Lorre (skodespelar - M)

Scarlett Johansson (skodespelar - Match Point)

Leonard Cohen (songar, forfattar)

Adrien Brody (skodespelar - Pianist)

Roman Polanski (Ja, han er sjølvsagt litt på kanten når det gjeld oppførsel, men han har likevel laga Rosemary`s Baby, Chinatown og Pianist)

Men Ayn Rand og Harvey Weinstein er også jødiske, noko som viser at dei ikkje skårer full pott kvar gong.

Minneord

I mange år tenkte eg at eg skulle skrive ned det eventyrlege livet til mormor og gjere det om til ein slags historisk roman. Men akkurat det fekk eg ikkje til. Men sjølve livet hennar synest eg det er verdt å minnast. Her er minnetalen eg heldt i gravferda hennar i Husnes kyrkje i 2016. Det bør vere noko av henne på internett, òg.

Gudrun Borgny Josefsen vart fødd 7. april 1923 i Åkrahamn på Karmøy.

For meg og bror min, Geir Petter, har ho alltid vore mormor.

Ho var yngst i ein syskenflokk på seks. I Åkrahamn budde dei fram til far deira døydde i 1940, då dei flytta til Kvitsøy, der blei mormor verande til 1944, då ho reiste til Stavanger.

Same år gifta ho seg, og i 1946 fekk ho dottera Gunn Nanny. Min og Geir Petter sin mamma.

Mormor gjekk mot straumen og skilte seg i 1948, og budde på Hillevåg i Stavanger med dotter si. Men flytta ut igjen til Kvistøy i perioden 1953-56, og til Madla i perioden 1956-60. Det var mykje flytting, og ho fekk god hjelp av si eiga mor til å oppdra dottera.

I denne perioden jobba mormor blant anna i baren på Hotell Atlantic, og saman med storesystera, Annemor, jobba ho på Café Promenaden. Begge deler i Stavanger. I tillegg jobba ho i ein skobutikk i Stavanger i mange år. Den vesle familien reiste også på mange fine turar saman til Varnes, saman med Annemor og mannen.

I 1959 gifta mormor seg med Trygve Totland, og i 1960 flytta ho og mamma til Sunde. Ennå meir flytting, altså. Trygve han hadde to søner frå før, John og Teodor. Og mormor fekk etterkvart ei lang rekke med bonusbarnebarn, og bonusoldebarn.

For meg og bror min var Trygve ein god morfar i barndomen.

Det var nok frustrerande for mormor og mamma å måtte ro over sundet dei første åra på Sunde, og sjølv om dei var vane med båtar, så var det ein lettelse då brua kom.

Mamma møtte pappa, Per, og saman med bror min, budde dei med mormor i huset på Sunde fram til 1971, då eg blei fødd.

Mormor likte å reise, og reiste nok meir enn dei aller fleste. I perioden mellom 1958 og 1966 var ho fleire turar til sjøs saman med morfar. I mange månader i strekk. Ho var ein skikkeleg eventyrar. Ho solte seg utanfor rekkverket på dekket på båtane, og brydde seg ikkje om bølgjene. Eg trur ho opplevde mykje på desse turane.

Morfar døydde i 1980, og etter dette levde mormor åleine.

Det var alltid eksotisk å vere hos mormor. Ho hadde pyntegjenstandar frå heile verda, virka det som. Ein byste av ei topplaus afrikansk kvinne var nok ikkje kvardagskost her på Vestlandet, men det blei det for oss som besøkte mormor. I tillegg var sølvtøyet alltid nypussa.

Ho budde i eit eventyr av eit hus, med spennande loft og ein skummel kjellar. To soverom stod alltid klare for barnebarn på overnatting.

Me fiska altfor masse i barndommen, og siden me ikkje åt så masse fisk sjøl så lempa me alt over på mormor.

Mormor hadde alltid ein open heim.
Alltid nokre trøstande ord.
Alltid ein klem.
Og ikkje minst - alltid is.

Viss mamma hadde kjefta på meg eller bror min tok mormor alltid vårt parti. Akkurat som ei god mormor skal gjera.

Ho hadde den mest fantastiske frukthagen i nabolaget, og ho laga verdas beste karbonadar.

Ho reiste med englandsbåten med venner og venninner heilt fram til år 2000, og mormor brydde seg ikkje bølgjer og uvær. Ho hadde oppplevd mykje verre til sjøs! Ho reiste og til Syden mange gonger og gjerne for litt lengre periodar.

Også sammen med systera Annemor og mannen Bjarne reiste ho og mykje, dei tok bilen og kjørte nedover Europa og opplevde mykje saman.

Mormor var aktiv i Husnes og Utåker pensjonistforening, og i Landsforeningen for hjerte- og lungesyke. LHL. Der hadde ho mange gode venner som ho blant anna reiste på turar saman med.

Men sjølv om ho likte seg ute i verda, så likte ho godt å tusla rundt i hagen og, det skulle sjå fint ut. Sjølv om ho var frustrert på nabokattane som la igjen signaturen sin i blomsterbedda.

I 1992 blei ho oldermor for første gong, og var stolt og glad for dette. Og etterkvart har det blitt mange oldebarn å halde styr på.

Ho var omsorgsfull for dei små og opptatt av å ikkje gjera forskjell på dei. Og for meg og min bror som har budd vekke i heile våre vaksne liv, så var det fint for ho å likevel ha mange barnebarn og oldebarn her i nærleiken.

Saman med venninna si, Marit, strikka ho eit ukjent antall nissar. Og for mange i familien blir det noko heilt spesielt å finne fram julepynten i år.

Når mormor var på handletur saman med mamma, så måtte ho handle akkurat det same, sjølv om det fort hopa seg opp på frysen og i kjøleskåpet. Det kunne jo hende ho fekk besøk! Mormor og mamma hadde eit nært og godt forhold gjennom heile livet, og har aldri budd langt unna kvarandre. Akkurat slik mormor hadde eit nært forhold til si mor, som døydde i 1983.

Sjølv om mormor hadde ein del sjukdommar opp gjennom livet, så påvirka ikkje det humøret. Ho var alltid smilande og blid, serverte vafler med smør og sukker, og brus til barnebarn og oldebarn. Ein gong då eg var liten, gav ho meg femti kroner for å kjøpe sjokolade. Femti kroner! Det var masse pengar.

Snopeskålene var alltid fulle i huset hennar. Til stor glede for barnebarn og oldebarn. Ho var galen etter søtsaker. Ein dårlig kombinasjon med diabetes.

Mormor elska å fortelja om det ho hadde opplevd, og ho fortalte med innlevelse om barndommen sin, skulegangen, krigen og syskena sine og turane til sjøs. For ein liten gut som meg var det kjempespennade å høyre på.

Seinare, då me sikkert var litt for opptatt til å besøke ho like ofte, måtte ho fortelje til andre; heimehjelpa t.d. Derfor måtte ho rydde og vaske før heimehjelpa kom, slik at dei fekk tid til å snakke saman.

I 1999 flytta ho inn i ei koseleg leilegheit i Røsslandslia. Etter ho flytta dit hadde ho nok meir tid til å sjå på fjernsyn enn før, og til mi store overrasking var ho begynt sjå på dei same seriane som meg. Ho hadde fått smaken på amerikanske science-fiction og eventyrseriar og var skikkeleg engasjert i dramatikken i t.d. Star Trek. Ho kunne verkeleg overraske godt opp i åra. Det fekk meg til å tenkja på når vi såg fjernsyn hos henne då eg var liten, ho skulle alltid forklare handlinga til oss ungane mens me såg ein film eller ein spennande tv-serie. Litt forstyrrande var det jo, men veldig koseleg å tenkje tilbake på. Også oldebarna hugser koselege stunder hos oldemor med skirenn eller Lassie på fjernsynet. Snopeskåla var aldri langt unna.

Mormor var kanskje litt rastlaus og eventyrlysten. Ho flytta mange gonger då ho var ung, og var kanskje litt utolmodig. Det kan jo vere grunnen til at ho var fæl til å snike i køar. Ungane mine fekk nok litt sjokk då ho marsjerte fremst i pølsekøen på 17.mai. Men det var liksom lov. Ho var noko for seg sjølv, mormor. Det var ingen andre som ho.

I 2012 flytta mormor til Husnestunet. Ho budde først i leiligheit, og så på langtidsavdeling. Ho var svært sosial og fekk mange venner der borte. Og barnebarn og oldebarn besøkte så sant me var heimom.

Siste tida var ho plaga med sjukdom, inntil ho somna stille inn 21. april i år.

Eit langt og eventyrleg liv var slutt.

Eg vil avslutte med ei lita forteljing eg skreiv til mormor på 80-årsdagen. Forteljinga er basert på barndomsminner, og derfor er det nok enkelte faktafeil. Det kallar me kunstnarisk fridom.

Mormor sitt blåplommetre

Mormor har eit blåplommetre i hagen.

   Eg bruka å klatra i det. Høgt opp på dei mosegrodde greinene. Der oppe sat eg og såg etter tyskarar. Medan eg forsynte meg av overfloda. Plommesteinane spytta eg på dei tyske hjelmane.

   Mormor snakka mykje om då ho hadde vore til sjøs. Korleis ho hadde reist i all slags vêr, men at ho aldri hadde vore sjøsjuk. Ho fortalte om morfar, og alle landa dei hadde vore i. Alle tinga dei hadde kjøpt med seg. Håndskorne små trefigurar i mørkt treverk som lukta lakk. Dei stod overalt i huset.

   Ho fortalte mykje om han.

   Han som berre var snill.

   No var han der ikkje lenger.

Mormor lånte meg av og til den første tida etterpå.

   Eg var på overnattingsbesøk.

   Delte seng med henne. Ho låg og snorka på eine sida, medan eg låg og las på den andre. Teikneseriar og gamle vekeblad.

   Men mest låg eg og tenkte på det ho hadde fortalt. Det som trefte meg mest var det ho fortalte om skulen. Ho hadde gått på skulen både i Stavanger og på Kvitsøy. Ho fortalte om dei som var slemme med henne.

Eg såg lærarane levande for meg der dei pinte det stakkars vesle barnet.

   Eg såg tyskarar som marsjerte ned gatene i mørkret med gevær over skuldra. Med blanke hjelmar og nystrokne uniformar.

   Eg lurte på kor ho hadde kjøpt påfuglfjøra som ho hadde i ein vase i gongen.

   Tenkte på korleis far hennar såg med strenge blikk rundt middagsbordet viss dei masa.

   Såg for meg bror hennar som reiste til Amerika, og som aldri kom attende. Eg kunne sjå heilt dit, berre eg klatra høgt nok.    

Snorkinga kunne eg leve med, berre ho ville fortelje.

Takk for meg!

Etter seks å i Norske barne- og ungdomsbokforfattere (NBU) sitt litterære råd, seier eg no takk for meg. I laupet av dei seks åra har eg lese langt over tusen bøker, eg har votert inn ein drøss med nye medlemmer i NBU, og eg har vore med å dele ut millionar av kroner i stipend til hardtarbeidande og dyktige forfattarar og illustratørar. Og ikkje minst har eg fått vere med å dele ut debutantprisen Trollkrittet til flinke debutantar.

Eg går ut av rådet som ein klokare forfattar. Eg har lært utruleg mykje av alle eg har sete i rådet saman med, og eg har lært endå meir av alle bøkene er har lese. Både dei dårlge, dei middelmådige og sjølvsagt dei knallgode - dei sistnevnte var det mange av! Eg fekk også med meg dette fantastiske portrettet, laga av min gode kollega og ven: sjølvaste Ragnar Aalbu.

Dei hundre beste barne- og ungdomsbøkene

Denne lista inneheld dei hundre beste barne- og ungdomsbøkene frå om lag dei siste seks åra. Dette er ei uhøgtideleg liste over dei bøkene eg personleg har likt best i mi tid i Norske barne- og ungdomsbokforfattere sitt Litterære råd. Denne lista representerer kun mitt personlege syn, og reflekterer verken rådet eller NBU. Eg har både lest og likt hundrevis i tillegg til desse, men her har eg tvunge meg sjølv til å velge dei eg likte best.

Eg har òg lese ein god del sakprosa i laupet av desse åra, og vil trekke fram eit par som verkeleg var gode: Ingunn Røyset: Brevet frå krigen. Neha Naveen, Frank Rosell og Jenny Jordahl (ill): Beveren Bjørk og Mariangela Di Fiore og Hilde Hodnefjeld (ill): Elefantmannen.

Her er mine topp 100 skjønnlitterære bøker for barn og ungdom:

Aalbu, Ragnar: Anda i ødemarka - 2012

Aalbu, Ragnar: Krokodille i treet - 2015

Aamodt, Ingunn: Dukken - 2010

Aamodt, Ingunn: Dukkens rette eier - 2017

Amundsen, Torbjørn Øverland: Bian Shen - 2013

Aurstad, Tore: UFO! UFO! - 2013

Aurstad, Tore: Fangarmer - 2016

Basso, Aina: Inn i elden - 2012

Belsvik, Rune: Verdas søtaste turist - 2014

Bjørnstad, Taran: Picassokvinnen - 2012

Bjørnstad, Taran: Sommer i Norge - 2017

Blatt, Thomas Marco: Hvis du lyver - 2014

Brekke, Jørgen: Oppdrag Mars - Akademiet - 2016

Diep, Nhu: Nådeløs bildebok for barn - 2015

Eeg, Harald Rosenløw: Den hvite døden - 2013

Eriksen, Endre Lund: Den sommeren pappa ble homo - 2012

Ewo, Jon: 1920 - 2013

Ewo, Jon: 1957 - 2014

Ewo, Jon: 1992 - 2015

Farooq, Adel Khan: Mine brødre - 2016

Fiske, Anna: Hallo, der nede! - 2012

Fiske, Anna: Hallo, havet! - 2014

Fiske, Anna: Hallo, skogen! - 2017

Folkestad, Anna: Unni og Gunni maler - 2012

Folkestad, Anna: Unni og Gunni reiser - 2012

Folkestad, Anna: Unni og Gunni gjer det fint - 2013

Fretheim, Tor: Kjære Miss Nina Simone - 2012

Grimnes, Lise Forfang: Kaoshjerte - 2014

Grimnes, Lise Forfang: Blodskraft - 2016

Guåker, Helene: Juksemaker - 2015

Guåker, Helene: Kanskje er det hjertet - 2016

Hjulstad, Kjartan: Minnesota og støvet - 2015

Hovland, Ragnar: Om noko skulle skje - 2016

Ingvaldsen, Bjørn: Tryllemannen - 2014

Ingvaldsen, Bjørn: Far din - 2016

Ingvaldsen, Bjørn: Lydighetsprøven - 2017

Johansen, Eldrid: Charlieblogg - 2012

Kaurin, Marianne: Nærmere høst - 2012

Klakken, Linda: Dumme, dumme hjarte - 2017

Knudsen, Sverre: Aarons maskin - 2011

Knudsen, Sverre: Aarons hevn - 2015

Knutsen, Per: Jobb for tøffe gutter - 2013

Kolerud, Arnfinn: Snillionen - 2017

Kuhn, Camilla: Gorm er en snill orm - 2013

Lian, Torun (ill: Øyvind Torseter): Alice Andersen - 2014

Lian, Torun (ill: Øyvind Torseter): Reserveprinsesse Andersen - 2015

Lian, Torun (ill: Øyvind Torseter): Alice svømmer ikke - 2016

Lian, Torun (ill: Øyvind Torseter): Alice og alt du ikke vet og godt er det - 2017

Lillegraven, Ruth. (ill: Mari Kanstad Johnsen): eg er eg er eg er - 2016

Lunde, Maja: Over grensen - 2012

Løken, Alexander: De døde ser deg - 2017

Martenson, Erik: Skyggespinneren - 2014

Mostue, Sigbjørn: I morgen er alt mørkt - Brages historie - 2014

Mostue, Sigbjørn: I morgen er alt mørkt - Marlens historie - 2015

Mostue, Sigbjørn: I morgen er alt mørkt - Når historien slutter - 2016

Münch, Annett: Bad Boy: Steroid - 2014

Mæhle, Lars: Fuck off! I love you! - 2012

Naveen, Neha: Stupekontroll - 2015

Nielsen, Atle: Hedenske menn - 2009

Nielsen, Atle: Ropene fra Valhall - 2013

Nielsen, Atle: Røverne fra Nord - 2016

Noreng, Jan Tore: Drømmejegeren - 2013

Noreng, Jan Tore: #alfahann - 2015

Nortun, Harald: Taus - 2012

Nyhus, Kaja Dahle: Vil du høre en hemmelighet? - 2014

Ousland, Bjørn: Småbarnsuppe - 2015

Parr, Maria: Keeperen og havet - 2017

Pettersen, Siri: Odinsbarn -2013

Pettersen, Siri: Råta - 2014

Pettersen, Siri: Evna - 2015

Pettersen, Siri: Bobla - 2017

Rydland, Asbjørn: Drakeguten - 2010

Rydland, Asbjørn: Med elden i hjartet - 2011

Rydland, Asbjørn: Mørkemanaren - 2012

Rydland, Asbjørn: Kampen om Kervad - 2014

Rydland, Asbjørn: Fredlaus - 2015

Rydland, Asbjørn: Vegandi 1. Galderstjerna - 2016

Røyset, Ingunn: Dei et ikkje sjokoladepålegg i krigen - 2014

Røyset, Ingunn: Aldri fred å få - 2015

Salinas, Veronica: Og - 2016

Sandmo, Camilla: Kan vi bare late som - 2017

Skretting, Gudrun: Anton og andre uhell - 2016

Solberg, Audhild: Kampen mot superbitchene - 2014

Svingen, Arne: Sangen om en brukket nese - 2012

Svingen, Arne: Primitive pungdyr - 2014

Svingen, Arne: Et hundeliv - 2017

Sævareid, Heidi: Spranget - 2013

Torkildsen, Terje: Arrfjes - 2015

Torseter, Øyvind: Hullet - 2012

Torseter, Øyvind: Mulysses - 2017

Totland, Anders: Engel i snøen - 2016

Totland, Anders: Så lenge ingen ser oss - 2017

Valeur, Christian: Sprengt monster - 2013

Vogt-Østli, Nina: Min tid kommer - 2012

Weberg, Liv Marit: Jeg blir heldigvis ikke lagt merke til - 2014

Weberg, Liv Marit: Det er heldigvis ingen som trenger meg - 2015

Winsnes, Magnhild: Hysj - 2017

Øvreberg, Elisabeth: Blodets galskap - 2015

Øvreås, Håkon (ill: Øyvind Torseter): Brune - 2013

Ørdal, Stina L: Dagen utanfor - 2017

Frå no av skal eg berre lese mine eigne bøker!

Bok du bør lese

Eg arbeider for tida med ei bok som går føre seg i England under andre verdskrigen. I den samanheng kom eg over boka Weird War 2 av Richard Denham. Eg vil eigentleg berre anbefale alle som er interessert i rar krigshistorie om at denne er verdt å få med seg. Du kjem både til å le og rynke på nasen samstundes.

Grøss og gru!

Teaser til bøkene til meg og Lars.

Dei hundre beste

Det nærmar seg årsmøte i Norske barne- og ungdomsbokforfattere. Noko som og markerer slutten for mi tid i Det litterære rådet. Etter seks år med lesing av bøker skrivne for barn og ungdom har eg komponert ei liste over mine favorittar. Denne lista offentleggjer eg like etter eg går ut av rådet. Lista har ingenting med resten av rådet å gjere, og reflekterer ingenting anna enn mitt personlege syn og min personlege smak.

Eg likar bøker i dei fleste sjangrar, og har ei nokså variert liste, om eg skal seie det sjølv. Det er ei fin blanding av både barne- og ungdomsbøker. Det er både sosialrealisme og sci-fi på lista. Debutantar og veteranar. Bildebøker og dikt. Noko for ein kvar smak.

Kven som kan ha nytte av ei slik liste, veit eg ikkje. Men kanskje nokon treng ein liten peikepinn på kva som har vore der ute dei siste seks åra? Då kan dei i alle fall bruke lista som ein guide inn i eit mylder av bøker. Eit herleg mylder av mange ulike stemmer.

Den skumle vinden frå ytste høgre

Dei to siste bøkene mine Dronen og Den tolvte spelaren er tilsynelatande veldig ulike bøker. Dronen handlar om fjorten år gamle Thomas som blir dregen inn i eit nynazistisk miljø på Vestlandet. Den tolvte spelaren handlar om adopterte Kevin som opplever å bli utsett for rasistisk mobbing. Det einaste bøkene har til felles er at dei begge er støtta av Leser søker bok, som hjelper til å gjere bøker meir tilgjengeleg for lesesvake grupper i samfunnet.

Men begge bøkene hadde utspring frå eit spørsmål eg fekk frå Det Norske Samlaget. Om eg kunne tenkje meg å skrive ein lettlest nynorsk grøssar for ungdom? Ja, det kunne eg, sa eg. Og begynte å gruble. Først grubla eg fram ideen til Dronen, og merka at dette ikkje var nokon grøssar. Eg skreiv om til bokmål og etter ei stund kom boka på Mangschou forlag i serien Skumring, der eg har skrive to bøker før.

Dronen var til tider ubehageleg å skrive, sidan hovudpersonen går lenger og lenger inn i ein nasjonalistisk mentalitet som eg verkeleg avskyr. Då eg skulle skrive dialogar mellom Thomas og dei nynazistiske kompisane hans, gjekk eg inn på blant anna Sylvi Listhaug si Facebook-side, men eg rekna ikkje med å finne noko. Gjett om eg tok feil! Eg måtte faktisk tone ned nokre av sitata eg lånte derifrå, slik at nazistane eg skulle skrive om blei meir truverdige, og eg ville jo at nazistane mine skulle vere sympatiske. I alle fall til boka tok ei brå vending. Men på Facebook såg eg eit hat og ei bevisst spreiing av løgner både om konkurrende parti og ikkje minst innvandrarar og muslimar eg ikkje hadde sett maken til. Og eg snakker ikkje om kommentarfeltet.

Eg måtte inn på verkelege nynazistiske nettsider for å få ned kvilepulsen. Verkelege nynazistar er i det minste opne om kven dei er, og dei skjuler ikkje jødehatet, konspirasjonsteoriane og muslimhetsen. Dei marsjerer i gatene og vi veit stort sett kvar vi har dei. Men Frp og Listhaug er mykje meir utspekulerte. Dei hater nok ikkje jødar i Frp. Men dei framstiller seg sjølv som det einaste partiet som ynskjer å bekjempe terrorisme, og terroristar framstiller dei utelukkande som muslimske. Men faktum er at den einaste terroristen som har angripe Noreg var etnisk norsk, og han trådde faktisk sine nazistøvlettar som medlem av Frp, utan at dette nødvendigvis var orsaka til terroren.

Men neida, Carl Ivar, Siv og Sylvi har ikkje noko med dette å gjere. Årevis med hatretorikk har ingen fylgjer. Likar du ikkje det vi seier, så er det utelukkande din feil. Men ein gong nokon kritiserer hatretorikken deira, så inntar dei offerrolla og finn fram eit bilete der Listhaug ser skikkeleg trist ut. Og ekkokammeret på internett støtter og hyller den modige dama. Det må jo vere lov å setje ting på spissen? seier dei. Slik at folk flest ikkje tenkjer på at dei rike blir rikare med den mørkeblå politikken. At kulturlivet blir gradvis rasert legg heller ingen merke til. Eller at mange mannlege Frp-arar har det med å krafse på ungjenter i fylla. Muslimane må bekjempast slik at vi ikkje får sharia her i landet, slik som i Sverige! Med denne forkvakla Frp-logikken i bakhovudet skreiv eg historia om Thomas som blir nynazist, og som likar det. Men eg måtte som sagt roe det heile litt ned, elles hadde ingen trudd på historien eg ville fortelje.

Å skrive Den tolvte spelaren har eg innsett må ha vore ei ubevisst terapeutisk handling, for å gjere godt igjen det fæle eg skreiv om i Dronen. Kevin er adoptert frå Columbia og har opplevd mykje rasisme. Handlinga er lagt til 1985, året då eg sjølv vart fjorten og boka har ein klår antirasistisk tematikk. Den rasistiske bølla, Ronny, kunne like gjerne ha vore "helten" i Dronen, har eg tenkt. Det handlar om synsvinkel, og i Den tolvte spelaren er det ein god og sympatisk forteljar som hovudperson. Mens i Dronen er det ein gradvis usympatisk forteljar, til og med upåliteleg. Du kan eigentleg ikkje stole på han at han vil deg vel. Litt sånn eg oppfatter mange Frp-arar i rikspolitikken. 

Bokmelding: "Den tolvte spelaren" av Tor Arve Røssland

Røssland anmelder si eiga bok Den tolvte spelaren. Boka er ein del av Det norske samlaget si nye satsing for ungdom, serien "Grøss og gru". Parallelt kjem Lars Mæhle ut med boka Død eller levande.

Boka byrjar med eit tilbakeblikk, der den vaksne Kevin Borgen tenkjer tilbake på noko som hende i oppveksten, og korleis han møtte kompisen Kåre. Kåre er død, og minnene strøymer tilbake for Kevin. Tretti år tidlegare møttest dei to gutane då dei var fjorten år og Kevin byrja på fotballaget til Kåre. Kevin er adoptert og har ein litt mørkare hudfarge enn dei andre i bygda Våg. Og rasismen lar ikkje vente på seg. Skulebølla Ronny er raskt ute med fæle personangrep, med Kevin er vane med dette. Han har budd over heile landet, sidan faren arbeider i militæret. Og Kevin er flink til å bite det i seg. Men han byrjar raskt å hate Ronny.

Bygda Våg har ein hemmelegheit. Kevin overhøyrer Ronny som instruerer nokre andre gutar, inkludert Kåre, om å halde kjeften om noko. Kva dette er, klarer ikkje Kevin å skvise ut av Kåre. Men det er heilt klart noko frykteleg dei held skjult.

Ein dag i garderoben ser Kevin ein svart gut som skremmer livet av han. Han dukka opp ut av ingenting. Og sidan Kevin var sistemann i dusjen, var det ingen andre som såg den mystiske guten. Guten viser seg igjen, og på trøya har han nummer 12.

Det er ikkje poeng å røpe noko meir av handlinga her. Det går fort for seg. Og blir ei heseblesande bok om rasisme, ei mystisk forsvinning, hagler og kjøtkrokar. Men som ofte i Røssland sine grøssarar så er det ein vri mot slutten som du kanskje ikkje forventar.

Boka er saftig både i språk og innhald. Ord og uttrykk om var vanlege i 1985 blir brukt av både helt og skurk, og enkelte av dagens lesarar kjem til å reagere på dette. Det er ingen tvil om at dagens oppvoksande lesararar er mykje meir lettkrenka når det gjeld ordbruk. Men dette er med på å skape ein realiseem og eit truverde i dialogen mellom gutane.

Sjangermessig er dette ein skikkeleg 80-talsgrøssar, og handlinga går føre seg i 1985, då Røssland sjølv var fjorten år. Det er ikkje plagsomt mange tidsreferansar her, men nok til at stemninga sit. Ingen har mobiltelefon eller Facebook, og filmane må gutane leige på video. Og det er skrekkfilmar dei ser. Nok ein gong dukkar den mystiske tittelen Cleaver opp, som den også gjorde i boka Svarte-Mathilda. Røssland røper at dette er tittelen på ein fiktiv film som dei lager i TV-serien The Sopranos.  Slike referansar er det mange av i Den tolvte spelaren. Rammeforteljinga har Røssland lånt frå barndomshelten sin, Stephen King, og til og med ein obskur referanse til Grand Theft Auto-spela kan du finne om du er god.

Først og framst er dette ein grøssar, der spenninga ligg tjukt utanpå. Men samstundes nyttar forfattaren sjansen til å ta opp eit frykteleg tema. Rasismen i Noreg som av og til kan ende fatalt, og korleis dette kan prege ei heil bygd og øydelegge liv. Ein forventar ikkje slike viktige tema til å dukke opp i rein sjangerlitteratur, og i alle fall ikkje i skrekklitteraturen. Men Røssland har fått det til. Igjen.

Bokmelding: "Dronen" av Tor Arve Røssland

Årets bok skal vurderast av den mest kritiske av alle kritikarar: forfattaren sjølv!

To år har gått sidan forrige bok frå Tor Arve Røssland. Men han har ikkje lagt på latsida. Jobben som leiar for Norske barne- og ungdomsbokforfattere sitt litterære råd har teke mykje av tida. Likevel skriv han, og kjem no ut med boka Dronen. Ei spenningsbok om Thomas Andersen på fjorten år.

Thomas flyttar frå Bergen til ei ikkje namngiven bygd på Vestlandet, men forfattaren har avslørt at dette er basert på bygda han sjølv har flytta til, nemlig Os. Men han har teke seg store geografiske fridomar. Thomas blei overfalt i Bergen, av ein gjeng innvandrarungdommar, og har fæle mareritt om dette. Politiet henlegg saka, og Thomas mister trua på rettsstaten.

Han får ein drone til jul, og tar den med seg ut til Byveien. Der filmar han bilane, og plutseleg kjem det ein motorsykkel i full fart og kjører forbi ein varebil. Like bak kjem politiet. Ein møtande bil hamnar i grøfta og Thomas fanger det heile på film. Ikkje mange timane etter står først politiet på døra, men etterpå luskar også varebilen og motorsyklar rundt huset. Dronen har blitt observert.

Thomas hamnar i eit miljø av råkjørarar og får vere med dei ein kveld dei iscenesetter ein skikkeleg kjedekollisjon. Dei redigerer filmen og legg ut på nett, og reklamekronene strøymer inn. Nok til å gå videre med planen sin. Kva den planen er, har ikkje Røssland lyst at eg skal skrive i denne bokmeldinga.

Dei eldre ungdommane har også nyleg rekruttert Erik, som går i klassen til Thomas. Og saman får dei to ungdommane innblikk i eit ekstremt miljø. Spørsmålet er om dei kjem seg ut av dette miljøet før det er for seint. Leiaren i gjengen, den sympatiske og karismatiske Albert, blir god kompis med Thomas, og det er nettopp det at mange av karakterane er så sympatiske som gjer boka nokså ekkel. Det er vondt å lese at Albert mest sannsynleg har eit stort talent som musikar og låtskrivar, for så i neste augneblink innsjå at han kastar bort livet sitt på irrasjonelt hat - for Albert og kompisane er hardbarka nasjonalistar.

Nasjonalistar frå den verkelege verda er ofte samansveisa og lojale mot kvarandre. Dei er hundre prosent overtydd om at dei har rett, og at absolutt alle andre har feil. I så måte minner dei litt om fanatisk religiøse menneske. Men dei er likevel mennesker, og må tolkast og forståast som det. At dei i tillegg driv med råkjøring, motorsykkel og filming er på mange måtar tilfeldige, fortel Røssland. Det kunne like gjerne vore det lokale brytelaget, skyttarklubben eller tensing-koret. Råkjøringa er ein hobby, eller ein deltidsjobb. Nasjonalismen er livet.

Dronen er fortalt frå Thomas sin synsvinkel, og det er hans haldning til alt rundt som fargar både tankar og språk i denne boka. "Mange gonger tenkte eg på Alex i A Clockwork Orange under skrivinga," har Røssland sagt. "Den totale subjektivitet, der ingen andre får sleppe til. Thomas er, som Alex, på veg ned skråplanet, men ser ingenting gale med det. Eventuell moral og etikk må kome i møtet med lesaren sin personlege moral."

Nokon vil kanskje kalle språket rasistisk, mens andre vil seie at det ikkje går an å skrive om slike haldningar utan å bruke nettopp dei orda forfattaren har valt å bruke. Dersom ein og annan nasjonalist synest dette er ei fabelaktig bok å lese høgt frå ved sosiale samankomstar, så er jo dette trist og fælt. Men samstundes er den subjektive forteljaren eit effektivt virkemiddel dersom ein ynskjer å provosere. At nokon misforstår er prisen ein kanskje må betale.

Røssland har avslørt at han fekk frysningar nesten kvar gong han las det siste kapittelet i boka. Ikkje fordi det var så sabla godt skrive, men fordi haldninga det gjenspeglar gir han frysningar av frykt. Redsel for kva veg samfunnet vårt i er ferd med å gå.

Denne anmeldaren må seie seg einig. Dronen er ei bok som sit igjen lenge. At nazistar marsjerer i norske gater er med på å gjere tematikken i boka meir aktuell enn nokon gong. Dessverre. Ekstremismen og hatet blømer i kommentarfelta, og Røssland innrømmer at han ikkje trong leite lenge hos ymse Facebook-statsrådar for å finne sitat som fint kunne skrivast om til dialog mellom høgreekstreme nasjonalistar som utgjer persongalleriet i boka. "Researcharbeidet var i det heile tatt omfattande," sa Røssland. "Og det var grusomt å lese kva nasjonaslistar faktisk skriv på nettsidene sine. Ideologien, hatet og historiefornektinga som ligg til grunn er skremmande. Det var heller ikkje vanskeleg å finne døme der unge folk veldig raskt hadde blitt hjernevaska. I både den eine og den andre politiske retningen."

Dronen er spennande og medrivande, og det gjer vondt å sjå kva veg dette ser ut til å gå for Thomas og Erik. Men det er også ei truverdig framstilling av korleis ein ung person kan bli radikalisert dersom han kjem i kontakt med feil folk.

Utan tvil den beste Skumringboka Røssland har levert.

Ny bok snart, eller?

Eg skal ikkje akkurat seie at det renn inn med bekymringsmeldingar om temaet, men eg merker det sjølv: det begynner å bli lenge sidan sist bok. Dersom eg ser bort frå bidraget eg hadde i Fantasiboka, så hadde eg ikkje bok i 2016, og mest sannsynleg har eg ikkje bok i 2017 heller. Betyr det at det er slutt? Nei, absolutt ikkje. Men kva driv så forfattaren med?

Eg turnerer mykje, land og strand rundt. Og når eg er ute på vegen, så får eg ikkje gjort noko særleg kreativt arbeid. Og dersom eg har overskot til å gjere noko, så er det som regel redigering av allereie skrivne tekstar. Men alle tekstane mine er på tidlege stadium akkurat no, eg må vere kreativ, og det klarer eg berre heime på kontoret mitt. Eventuelt på ei øy langt ute i havet.

Arbeidet med Det litterære rådet tar mykje tid. Eg må lese alle bøkene som kjem ut, noko som eg jo likar å gjere. Dette er ein betalt jobb, og eg likar å gi tilbake innsats til foreininga som er så viktig for oss barne- og ungsdomsbokforfattarar. I tillegg er eg leiar i rådet, og dette går ut over skrivinga. Men samstundes lærer eg utruleg mykje av å lese andre forfattarar. Ei erfaring eg ikkje ville vore utan.

Og sjølvsagt skriv eg. Mange bøker blir jobba med samstundes, nokre går det bra med, og andre hamnar i skrivebordsskuffa. For tida er det lettleste spenningsbøker for ungdom som tar mest tid. Men eg leikar meg med ideen om å skrive humor igjen, og eg er ikkje ferdig med å skrive om andre verdskrigen. Titlar og utgjevingar er det for tidleg å seie noko om, men det er berre å følge med, dersom du er interessert då. Til neste år må eg ut av Det litterære rådet etter seks års teneste. Eg har stor tru på at 2018 blir eit år med nye bøker frå meg.

Den moralske panikken er slett ikkje død

Eg hadde eigentleg ikkje tenkt å kommentere denne saka. Men så fann eg ut at dette er jo faktisk noko eg har studert på universitetet. Eg har utdanning, og kan dermed uttale meg! Eg har kanskje ikkje studert det filmtekniske bak klipp, regi, form og farge, men eg har vore filmfreak sidan eg var ti år gammal, har sete i to filmklubbstyre, skrive ein drøss med filmanmeldelsar og eg skreiv til og med hovudfagsoppgåve i filmvitenskap om nettopp debatten i norske medier, debatten om videovald. Eg gravde med ned i avisarkiv og las alt eg fann av artiklar og kronikkar for og i mot vald som underhaldning. Og kronikken som blei publisert nylig føyer seg fint inn i rekka av synsing, skriven av moralistar som eigentleg ikkje har sett seg inn i saka. Litt sånn som når nokre prestar klarte å forby Life of Brian utan å ha sett filmen.

Men lat oss spole tilbake. Det byrja med kronikkforfattar Terje Dragseth som meinte at alle som såg vald og seksualisert vald i t.d. Game of thrones og Westworld fantaserte om å gjere det same sjølv. Han kom veldig skeivt ut, synest eg: "HBOs avsluttede verdensomspennende suksess Game of Thrones var neppe blitt denne suksessen uten softporno og vold mot kvinner." Huff, då. Eg skjøna kva veg dette kom til å gå. Ikkje berre mangla han faktakunnskap, sidan Game of Thrones ikkje er avslutta, men han kjem med ein ubegrunna, laus påstand i tillegg. Den vidare argumenteringa hans minner meg svært mykje om moralistane eg las meg gjennom då eg skreiv hovudfagsoppgåva mi, med dette sitatet som eit av mange høgdepunkt:

«Jeg har sett TV-1000 uten sladd i Sverige. Jeg hadde ingen anelse om at det gikk an å se så langt inn i endetarmen på folk, sa Mona Høiness. KrF-leder Valgerd Svarstad Haugland nikket bekreftende.» (Dagbladet, 25.7.97)

Ja, den var kanskje litt flåsete, men eg kunne ikkje dy meg. Men kronikkforfattaren føyer seg som sagt fint inn i rekka av skråsikre moralistar vi har sett så mange gonger før. Her er berre nokre få døme:

«TV-volden skader og skremmer barna. Det kan enhver registrere.» (Sarpen, Sarpsborg, 17.8.90)

«Vi kan allerede merke at vi er på vei mot et mer aggressivt samfunn, antageligvis sterkt påvirket av det TV-skjermen viser oss. Men at råhet og vold i dagliglivet kan bli en følge av all TV-volden er det vel liten tvil om.» (Tromsø, 18.8.90)

«Målet er å holde på din oppmerksomhet. Få deg til å glemme å gjøre lekser, og heller spise potetgull.» («Men det jo bare film», Statens filmsentral, 1991)

«Gjerningsmannen var åpenbart påvirket av voldsporno.» (Vårt Land, 4.1.90)

Dette er berre eit ørlite knippe sitat, og eg trur ikkje kronikkforfattaren klarer å skape den moralske panikken han ynskjer. Det er heldigvis mange som har talt han imot. Også i dei store avisene.

Kronikkforfattaren gøymer seg bak sitt syn på feminisme når han driv ein kamp mot valden, for som han seier til Dagbladet: "Denne dramaturgien er gjennomtenkt og kan brukes til å fremme et budskap. Dette vet vi. Det er en grunn til at reklame er så utbredt i hele den vestlige verden. Det fungerer! Vi tror vi har et intellektuelt beredskap intakt, men seriene ses av millioner over hele den vestlige verden, og vi må kunne diskutere grenseløs vold og hvorfor vold er så viktig å formidle. Vold som underholdning byr meg imot!"

Kunne han ikkje berre sagt det med det same? Han likar ikkje vald. Det er heilt greit, det. Men trur han verkeleg på sin eigen konspirasjonsteorie om at det er eit "gjennomtenkt budskap" bak desse seriane? At mannfolka bak serien hater kvinner og gjer alt dei kan for å kue dei? At alt dei ynskjer er å valdta og sende kvinnene tilbake til kjøkkenbenken, barbeinte og gravide? Dette må han i så fall utdjupe og kome med kjelder på. Men så går han i fella og kjem med "reklame"-argumentet. Eit argument like gammalt som debatten. Det er ikkje det same å kjøpe Cola i staden for Pepsi, som det er å bli overgripar av å sjå Game of Thrones. At han som filmregissør ikkje ser dette, er for meg heilt ubegripeleg.

Vald byr han imot, og det skal han få lov til å meine. Han skal til og med få lov til å hyle og skrike i kronikkar og starte Facebook-debattar om det, det bryr meg svært lite. Men at han kjem med lause påstandar om at folk som ser slikt har valdtekstfantasiar som dei berre ikkje vil innrømme, då går han for langt og blir usakleg. Og han blir ein del av moralistgjengen som veit betre enn oss andre. Vi som ikkje veit vårt eige beste. Vi som må beskyttast og som ikkje klarer å dekode det vanskelege filmspråket. Kodar som for øvrig er noko av det første små barn lærer seg å forstå.  

Common sense. At folk blir mordarar av å sjå mord, eller overgriparar av å sjå valdtekt er ein ekstrem påstand, som ingen forskarar klarer å bevise. Men det er jo noko logisk i det, seier folk som kronikkforfatteren. Det virkar sannsynleg! Det er "common sense". Viss vi får høyre det nok gonger, så trur vi det til slutt! Litt slik som med religion. Og Donald Trump. Martin Barker beskriv "common sense" i sin artikkel "The Newson Report. A case study in common sense", som også står i boka Ill effects frå 1997. "Common sense"-synet kjem av seg sjølv når visse forutsetningar ligg til rette for det, eller når ikkje alle forutsetningar er representert. Nokre fakta manglar i debatten, og "sunn fornuft" tar over.

Kronikkforfattaren meiner også at vi ikkje kan sjå effekten av valden før om 20-30 år, sidan dette fenomenet er så nytt. Ein ekstremt historielaus påstand. Noreg fekk Kinolova i 1913:

«Filmkontrollen må ikke godkjenne bilder som den mener det ville stride mot lov eller krenke ærbarhet eller virke forrående eller moralsk nedbrytende å vise offentlig.» (Lov om offentlig visning av kinematografbilder, 1913)

Drap av både kvinner og barn i filmar som Panserkrysseren Potemkin (1925) og Once upon a time in the West (1968) er gammalt nytt. I tillegg blir både liten og stor oppetne av haien i Jaws fra 1975, så å påstå at vald er noko nytt, som har dukka opp dei siste 20-30, er berre tull. Dette er like gamalt som oss. Les Illiaden og Odysseen, for ikkje å snakke om Bibelen så finn du nok av grusomme valdsskildringar. Effekten lar seg ikkje måle fordi den ikkje kan bevisast. Eit menneske er samansett av mange faktorar, og det å sjå noko på skjermen får oss ikkje til å kopiere det som tankelause robotar. Men det jo sunn fornuft at det er ein sammenheng. Er det ikkje?

Vald mot kvinner er ikkje noko nytt fenomen

Marie Kleve i Dagbladet seier om kronikken: "I det store og det hele er dette feministiske serier, der kvinnerollene er viktige. Det handler om kvinner som blir undertrykt, men som blir sterkere enn mennene som undertrykker dem. Slik har flere av hendelsene og scenene der voldtekt framstilles viktige funksjoner for handlingen."

Kronikkforfattar meiner noko anna: "Disse kvinnene presenterer ikke et alternativ til den mannsdominerte verdens vold og makt. Det er kvinner som agerer med de samme midler, den samme vold, og den samme form for maktutøvelse som mannfolka. Seksuelle overgrep mot kvinner konsumeres ukritisk og blir til underholdning for tv-seerne. Jeg reagerer sterkt på det trykket som skapes ved bruk av nettopp vold og overgrep i de store tv-seriene."

"Konsumeres ukritisk?" Javel? Her får han snakke for seg sjølv. Eg synest det er fælt å sjå, og eg sympatiserer ikkje med overgriparen, slik kronikkforfattaren gjer. Eg sympatiserer med offeret. Her forsøker kronikkforfattaren å starte ein god gammaldags moralsk panikk, med provoserande argument og at alle som ser ei valdtekt fantaserer om å gjennomføre den. Og han har valt seriane Westworld og Game of Thrones fordi dei er populære. Han vil ha lesarar og klikk på kronikken sin, og han legg ikkje skjul på det heller.

Dette minner om panikken som oppstod i 1993 då filmen Child`s Play 3 fekk skulda for eit barnedrap i England. Eller TV-serien Power Rangers fekk skulda for eit barnedrap i Trondheim i 1994. Det var ingenting som tyda på at dette var tilfelle. I England var drapsmennene også barn, på 10 og 11. Dei hadde vakse opp utan skikkeleg omsorg, med fattige og alkoholiserte foreldre. Skulen brydde seg ikkje om dei og dei falt utanfor systemet. Men avisene meinte det var meir sannsynleg at Child`s Play 3 hadde skulda for dette. Enklare å forstå. Enklare å ordne opp i med forbod og sensur. Sunn fornuft. Politietterforskinga kom fram til at dei mest sannsynleg ikkje hadde sett filmen. Men hysteriet råda i media og tilsynelatande oppegåande personar, som den gong barneombod Trond Viggo Torgersen kom med heilt håplause uttalelsar. Der han blant anna meinte vi burde forby alle 18-årsfilmar. Noko som ville ha drege med seg t.d. Gudfaren og Hjortejegeren ned i dragsuget. Men avisene auka opplagstala slik kronikken fekk mange klikk. "Fett!" meinte kronikkforfattaren at det var, då den passerte 60 000 klikk.

Kronikkforfattaren meiner også han har definisjonsmakt over kva feminisme er for noko, og at det ikkje kan definerast ut frå mannens synspunkt. At kvinnene i Game of Thrones ikkje representerer eit alternativ til den mannsdominerte verda. Eg lurer på kva verd han etterlyser? Er kvinner så ulike menn at dei har si eiga verd der ute ein stad? Ein stad med pudlar og blomar og ingen vonde ting? Der grådighet, maktkamp, hat og hemn ikkje eksisterer. Så ulike er vel ikkje menn og kvinner? Dyder og laster ser ikkje forskjell på folk. Dei er menneskelege, uavhengig av hudfarge og kjønn.

Game of Thrones har ein stor fanskare, både kvinner og menn. Serien er utan det søtladne Narnia-budskapet, og den representerer vår motbydelege verd, der dessverre vald, krig, maktkamp og overgrep er daglegdags. I tillegg har dei magi og drakar. Det er fantasy for vaksne.

Kva er det kronikkforfattaren vil? Fjerne alt han ikkje likar? Skal vi kanskje starte ei innsamling slik at han kan få nye batteri i fjernkontrollen sin? Eg håper han ikkje er tilhengar av noko slikt:

«Jeg vet at det finnes en undergrunnsflora av film som bør lokaliseres og fjernes.» (Bergens Tidende, 23.7.90)

Eg trur eigentleg ikkje det. Han har nok mest lyst til å provosere og diskutere, tenkjer eg. Litt slik som meg.

Men det er nok av dei som vil forby alt dei ikkje likar. Ei haldning eg har vanskeleg for å sjå noko glede av. Tilbake til tida då Staten greip inn og klippte og sensurerte? Ein ideologi som minner om fascisme. Kronikkforfattaren har også vore innom diverse Facebook-debattar, og det blir tydelegare og tydelegare at det er ikkje berre underhaldningsvalden han ikkje likar. Han har ein politisk agenda som eg for øvrig er einig i, men her sklir han heilt ut etter mitt syn, og prøver å skåre billige, populistiske poeng og tar alle han er ueinige med under same kam:

"Folk og fe glemmer fort. De tror (særlig de unge) at høyredreininga vi opplever i mer og mer ekstrem form og forkledning, er et spill, eller del av en fiksjon, eller noe som går over. Også mange unge kunstnere bagatalliserer reaksjonære svært konservativt kvinnesyn i de fanatiske fundamentalistiske kristne kretser. Folk har glemt den mørke høyredreininga som har lagt seg over hele den vestlige verden og mer enn det. Høyredreininga er reaksjonær, superliberal, konservativ. Trumps nye regjering består av menn som er ekstremt konservative. De produserer også film for Hollywood, etter å ha jobba i Goldman Sachs!!!!! Hvorfor produserer de film? For å tjene penger bare? Og er ikke konservatismen synonymt med et kvinnesyn vi trodde var passé. Idealet om den underdanige kvinne, er høyst oppegående. Også her på Sørlandet. Men jeg mistenker dem alle, for å sympatisere med holdningene, innerst inne, i det rommet de fornekter og fortrenger, for å heie og heppe fram de voldsforherligende romantiserte glansbilder i en fiksjon de spiser rått."

Eg synest det er like motbydeleg som kronikkforfattaren at kvinner blir undertrykt i den verkelege verda. Eg hater religion i alle sine organiserte former. Eg likar at kvinner og jenter gradvis får fleire hovudroller på film. Hunger Games og dei to nye Star Wars-filmane er berre nokre få døme på det. Dette er i tillegg filmar som også eit ungt publikum omfamnar. Dei har godt av kvinnelege heltar. Eg har kvinnelege hovudpersonar i mange av bøkene mine, og eg har ingen problem med å kalle meg feminist, men å bli kalt for kvinnehater med mitt eige "darkroom" er ei total avsporing av ein viktig debatt. Eg og folk som kronikkforfattaren mistenker, vi klarer å skilje mellom fiksjon og verkelegheit, vi et ikkje alt rått, og vi ser på valdelege verkemiddel som ein måte å skape ei kjensle i sjåaren. At kunsten skal spegle samfunnet, også dei mørke sidene. Nokre av desse bileta er sterke og ikkje for sarte sjeler, men vi kan ikkje berre lese Bobseybarna, heller. Måten kronikkforfattaren snakkar ned folk på er eit billig triks. Hersketeknikkane han brukar byr meg imot.

Men eg likar vald som underhaldning, og kan sjå filmar utelukkande på grunna av sterke scenar. Filmar som Starship Troopers, True Romance, Braindead eller tv-serien Ash vs Evil Dead er døme på dette. Valden er eit akivt element, den er ikkje seksualisert og den er full av humor. Dette likar eg. Eg har tilbrakt timevis i spel som Red Dead Redemption, The Last of Us og Grand Theft Auto-serien. Ikkje utelukkande for valden sin del, men underhaldningsverdien er heilt enorm. Og som historiefortellarar er dataspel unike.

Filmskaparar som Martin Scorsese, Brian DePalma, Quentin Tarantino, Oliver Stone og Cohen-brørne er kjent for å bruke vald i underhaldningsfilmane sine. Og filmar som Goodfellas, Scarface, Pulp Fiction, Natural Born Killers, Fargo og Miller`s Crossing er udiskutabelt gode filmar. Men gjer dei meg lyst til å bli mafiahitman av den grunn? Får eg lyst til å bli ein godhjerta seriemordar av å sjå Dexter? Nei. Eg er pasifist, og ein svært fredeleg person. Aldri vore i slåsskamp. Aldri drive med sport (som saman med religion er rota til alt vondt). Katarsisteorien skal ein ikkje undervurdere. Det er noko befriande og stressforløysande med vald. I alle fall for min del. Eg seier ikkje at vi ikkje blir påvirka, vi hadde jo ikkje gidda å sjå film om vi ikkje følte noko, men vi blir ikkje mordarar og valdtekstforbrytarar av å sjå det på film. For meg er dette sunn fornuft.

Men blir aldri valden spekulativ i mine auge? Jo, det kan den bli. Den oppskrytte Lars von Trier, som eg meiner er berre form og svært lite innhald, overdriver i Anti-christ. Med sine groteske umotiverte slow-motion svart-kvitt bilete av si eiga psyke. Ein del filmar innan kannibalsjangeren drar det også for langt, og torturskrekk som Hostel og Saw kan bli litt for mykje av det gode for min del. Sjølv om første Saw-filmen har ein fin plottwist på slutten.

Kronikkforfattaren bommar også fullstendig med døma sine. Akkurat som Kvinnefronten gjorde då dei gjekk til angrep på Grand Theft Auto. Både Game of Thrones og Westworld er seriar som viser oss nettopp sterke kvinner i ei mannsdominert verd. For verda er mannsdominert, enten du likar det eller ei, og desse kvinnene vil gjere noko med det.

Her kan du laste ned heile hovudfagsoppgåva mi

Idrettsglede?

Eit av dei spørsmåla eg oftast får når eg er ute på skulebesøk er: "Kva fotballag heier du på?"

Ja, det er heilt sant. Då har eg stått og snakka om bøkene mine i ein times tid, og nokre elevar lurer altså kva fotballag eg finn verdig å heie på. Det er kanskje eit kompliment, at fotball, som dei elskar høgare enn livet virkar det som, er noko eg skal spørjast om. Ikkje veit eg. Eg svarer som regel vagt, vil ikkje såre nokon, seier at eg ikkje er så interessert i fotball. Så går eg vidare til neste spørsmål.

Idrettsglede? Ja, ho ser skikkeleg happy ut

Men sanninga er ei heilt anna. Eg hater faktisk fotball, og eigentleg all sport. Det grensar mot avskyeleg i mine auge. "Idrettsglede" er etter mitt syn eit umogleg ord. Eg var ikkje alltid slik, under vinter-OL i Albertville i 1992 så følgde eg faktisk med. Såg på Bjørn Dæhlie & Co. som suste rundt på ski, eg følgde med på medaljeoversikta og skulka kanskje til og med nokre forelesingar på universitetet i Trondheim for å få med meg løpa. Men i dei to åra som gjekk mellom Albertville og Lillehammer forsvann absolutt alt av interesse.

Det kvalmande oppstyret som dukka opp før OL i Noreg var rett og slett ei endelaus rekkje med dråpar som fekk begeret til å flyte over. Etter det kan eg summere opp kva idrett eg har sett på ei hand:

Under Lillehammer OL hadde vi femmila på fjernsyn i bakgrunnen, sidan ein slektning av oss var til stades som publikum. Eg koste meg når Noreg tapte.

Eg såg tilfeldigvis Andreas Thorkildsen vinne eit OL-gull i spydkast. Det var litt kult, sidan han gjekk med strikkelue og ingen hadde forventa siger.

Vi var på ski-NM då vi budde i Trondheim, sidan ein slektning av kona mi skulle delta. Eg aner ikkje kven som vant, eller kva distanse vi såg. Det var kaldt og masse snø.

Eg såg tilfeldigvis Norge som slo Brasil i fotball-VM. (Eg såg halve kampen, men så såg eg halve kampen etterpå også, mot Italia, der Noreg tapte. Så dette blir vel éin kamp til saman).

Eg var heilt uforvarande på fotballkamp i London, der Arsenal slo Chelsea. Dette var ein sponsortur gjennom jobben eg hadde då. Eg ante ikkje at det var fotballkamp vi skulle på, men eg må innrømme at stemninga på Highburystadioen var ei oppleving. Sjølve kampen var gørrkjedeleg.

Eg zappa innom ein curlingfinale i OL, der ein nikotinprega gubbe med norsk drakt førte laget sitt til siger.

Det er det eg kjem på i farten, det er garantert ikkje mykje meir.

Kvifor dette hatet mot idrett? Eg har fundert mykje på det. Eg trur det er mange grunnar.

1. Eg likar ikkje konkurransar. Det betyr absolutt ingenting for meg om Noreg har dei beste handballspelarane i verda, eller kven som kan gå fortast på ski. Eg drit rett og slett i det. Men kvifor synest eg Oscarutdelinga er så fascinerande, då? Det er ikkje ein konkurranse på same måten. Det er ei heidring som vert gjort i ettertid, det er ingen som lager ein film for å vinne Oscar. Kanskje med unntak av Spike Lee.

Dette med konkurranseinstinktet har eg grubla på i årevis. Kvifor er det så viktig for nokre av oss å "knuse" alle dei andre?

Det einaste eg misliker meir enn konkurranse er store idrettsarrangement. Då er det ikkje nok å konkurrere, store pengesummar skal kastast bort i tillegg. Vi ser gjennom fingrane med korrupsjon når tvilsomme regimer arrangerer OL. Det er greit at store idrettsanlegg tar livet av arbeidarane som bygger dei. Ein heil by skal stoppe opp fordi nokon skal sykle om kapp. Men det er likevel konkurranseinstinktet som plagar meg mest. At barn heilt frå dei er små skal lærast opp til å bli best i absolutt alt dei driv med. At det å vinne er viktigare enn alt anna.

2. Eg likar ikkje at idrettsfolk blir gjort om til gudar. At ein fyllekjørar framleis dukkar opp som grillmeister i ei stor butikkjede er kvalmande. Dei dopar seg og blir tilgitt. Dei har tydelegvis andre reglar enn oss. Dei får betre og raskare sjukehusbehandling for skader dei har påført seg gjennom toskete oppførsel. Norske skistjerner som dopar seg og blir tatt blir behandla med silkehanskar i media, medan utanlandske blir refsa.

"Blir du med på kino?"

Proffboksing er eit godt døme på det umoralske. Vi heier på folk som slår kvarandre helselause (og av og til i hel). Dei er dårlege forbilder. Men eg elskar Rocky-filmane. Ironisk og dobbeltmoralsk, skulle ein tru. Men eg diggar filmar om andre verdskrigen, også. Det betyr ikkje at eg ynskjer ein tredje verdskrig.

Og kvifor er det slik at noko som er ulovleg i det verkelege liv, er lovleg innan sport? Boksing er berre eitt døme, men sykling er nesten verre. Berre tenk på vegtrafikklova, som tydeleg seier at du skal halde minimun tre sekund avstand til dei som er framføre deg. Som syklist i vegbanen må du følgje dei same lovene som bilane, for å unngå skader ved rask nedbremsing. Syklistar sit nesten i fanget på kvarandre når dei raser rundt, og ikkje berre under lukka kappløp, også langs vanlege vegar med vanleg trafikk. Kvifor er dette greitt? Skadene kan jo vere enorme. Og som vitne til ei ulukke pliktar du å hjelpe dei skadde. Publikum tør ikkje gripe inn, og konkurentane suser av garde for vinne. Ja, ja, sjølvsagt har dei legar og følgebilar som hjelper til, men dei andre syklistane ofrar ikkje kollegaene sine ein tanke ein gong. "Glad det ikkje var meg!" tenkjer dei.

Tresekundsregelen, anyone?

3. Eg likar ikkje ordet folkefest. Det var noko av dette som gjorde oppkjøringa mot Lillehammer så ekkel. Alle gjekk visstnok rundt og gleda seg! Det slutta eg gradvis med. Til eg byrja grue meg. Den einaste gongen ordet var legitimt i bruk var 8. mai 1945. Alt anna blir nisjefestar (ikkje nisse) der nokre få slår kvarandre på brystet og tar ære for kva nokre overtrente muskelbuntar strevar med.

4. All merksemda idrett får i media er berre heilt latterleg. Det byrjar å gå rette vegen no, når sport forsvinn inn på betalingskanalar. Det er der dette høyrer heime. Men eg får ufrivillig med meg alt for mange uinteressante sportsresultat. Nettavisene er overfylte av total uinteressant informasjon. Klimakrisa, krig og katastrofar blir anekdotar halve vinteren i dette landet.

5. Eg misliker at barn og unge blir tvinga inn i dette. Dei kaller det idrettsglede og leik. Men målet er jo alltid å vinne, og ein ekte leik kan du pr. definisjon ikkje vinne. Det finnest heilt sikkert flinke trenarar og idrettsleiarar rundt om kring som tar vare på barna, dette seier eg fordi eg generelt trur godt om folk, men det finnest også dei som påtvingar og står og skråler langs sidelinja. Eg seier ikkje at alle er like flinke på banen uansett, for det er dei sjølvsagt ikkje. Eg var ein kloms i gymtimane. Men er du ikkje på banen i fotball, så er du liksom ikkje noko. Ja, eg er sosialist og likar ikkje at barn blir utestengt.

6. Tilbake til dette med konkurransar som eg sa i punkt 1. Men dette kan ikkje nemnast for ofte. Eg misliker at barn og unge blir opplært til å knuse andre. At det å vinne er det einaste viktige, at dette konkurranseinstinktet framleis skal vere så ektstemt dominerande. Saman med religion er det nettopp konkurranseinstinktet som skaper krig i verda. Det å alltid vere best, sjølv om du berre er eitt hundredel raskare enn nummer to. Kva med å betre seg sjølv som menneske? Kva med litt Star Trek-filosofi?

Eg meiner vi heller bør utvikle samarbeidsinstinktet til barna. Lære dei å arbeide mot eit felles mål, der det ikkje er noko poeng å vinne over andre for å nå dette målet. "Men konkurranse gjer at vi yter betre i alle yrker!" sier kritikarane mine. Det er berre fordi vi er så skakkøyrte i utgangspunktet, svarer eg. Vi er komne så langt i evolusjonen no, at vi kan legge bak oss steinaldermentaliteten som konkurranseinstinktet representerer. Vi treng å samarbeide om dei store problema i samfunnet; forrureining, rasisme og fattigdom. Dersom alle skal sitje på si tue og skrike "Eg er best!" så kjem vi ingen veg. Vi konkurrerer jo pokker meg om alt:

Min gud er betre enn din!

Eg kan ro fortare enn deg!

Presidenten min er tøffare enn din!

Integreringsministeren min er strengare enn din!

Eg kan selje fleire skillingsboller enn deg!

Plastikken eg kastar i havet er meir miljøvenleg enn din!

Dette usunne instinktet viser seg likevel best innan idretten. Dersom barn hadde fått lov til å sleppe å konkurrere i sport, og heller blitt oppmuntra til å drive med utøvande kunst i skulen, så hadde verda sett anleis ut. Kunst er ikkje for alle, men det er sanneleg ikkje idrett, heller. Men det finnest mange ting som kjem inn under feltet kunst: t.d. drama, teater, musikk, dans, film, litteratur, grafisk design, animasjon, teikning, klesdesign og sjølvsagt mykje meir. I tillegg er det ein haug med tekniske disiplinar som er knytta til utøvande kunst: lysdesign, foto, spesialeffektar og mykje meir.

Men å samarbeide kan du jo gjere på eit fotballag, seier du. Ja, men for å nå dette målet må du knuse alle dei andre laga. Dette gjer du ikkje om du lar ungane drive med musikk, teater eller kunst. I alle fall ikkje viss du gjer det rett. Det finnest dei som vel å konkurrere innan kunst, også, men til forskjell frå idretten så kan du fint fjerne konkurransen frå kunsten utan å miste noko. Å sykle om kapp blir meiningslaust dersom du fjerner medaljane til dei tre beste. Då blir det berre å sykle veldig fort, noko som i seg sjølv er kjekt nok, men det blir nok dårleg TV ut av det. Eller dårlegare TV.

7. Korrupsjonen vi ser i store meisterskap er heilt motbydeleg. Eg er så glad for at Noreg tapte kampen om eit nytt OL. Og desto meir deppa pga sykkel-VM i Bergen. Eg seier ikkje at arrangørane i Bergen er korrupte, men når Bybanespor blir asfaltert over, kvardagen blir gjort komplisert for tusenvis av folk, og pasientar får utsatt operasjonar fordi sykkelløypene hindrar folk i kome fram til sjukehuset - då har lobbyvirksomheten vore intens i lokalpolitikken. Men det blir jo så frisk luft i Bergen! Byen er jo bilfri! Dette blir seriøst brukt som argument for VM. Ein av Noregs mest forureina byar, og ein av dei dårlegaste på sykkelstiar, innbiller seg at etter VM skal alle sykle til jobb. Det er rett og slett latterleg og ikkje så reint lite skammeleg. I tillegg brukte dei alt for mykje pengar å byrja tigge i lokalavisa etter bidrag. Flaut!

Dette bildet frå Rio burde vere nok til å illustrere kontrastane. Eg fattar ikkje at deltakarane har moral og etikk til å vere med på noko slikt.

8. I tillegg kjem supportervald, skiløparsnørr, dårlege idrettssongar (med unntak av Shakira), menneskehandel og ein heil del andre ting.

Eg reknar ikkje med at mange er einige med meg i dette. Men eg blir ikkje imponert over at nokon spring uhorveleg fort, eller slår kvarandre i svime i bokseringen. Den form for viljestyrke dei har vist med å trene seg opp kunne dei brukt til noko anna. Bortkasta tid, i mine auge, å gå på ski fortare enn naboen. Med mindre zombie-apokalypsen kjem i romjula.

Eg blir imponert over ein god film, eller TV-serie, ei god bok, ei god plate eller eit fint maleri. Eit verk der ei gruppe (eller enkeltpersonar) har gjort noko vakkert som vi kan nyte. Noko om gir oss eit kunstnarisk kick som lever lenge i oss, og ikkje berre ei kortvarig glede over at alle dei vi ikkje heia på har tapt.

Men tilbake til spørsmålet "Kvifor er det så viktig for så mange å knuse alle motstandarar?" Her må vi nok ta psykologien til hjelp, og det gidd eg ikkje. Eg berre konstaterer at eg og mine disiplar har kome lenger i evolusjonen. Vi drit i kven som vinn i absolutt samtlege idrettsgreiner som er funne opp. Eg synest dyrkinga av idrettsheltar som gudar er umoralsk, store arrangement som VM og OL er uetiske og til sjuande og sist betyr det ingenting kven som vinn.

Sånn! No har eg brukt akkurat så mykje energi som idretten fortener at eg brukar. Eg går heller på kino.

Må du kjenne nokon i det litterære rådet for å få stipend?

Debatten om stipendtildelingane har ikkje gitt seg enno, spesielt i Den norske forfattarforeininga (Dnf) kan det sjå ut som om temperaturen er høg, etter at to tidlegare medlemmer av det litterære rådet blei tildelt fem-årige arbeidsstipend. Diskusjonen går på bloggar og på sosiale medier, og eg skal ikkje stille meg til dommar over kva som går føre seg i dei vaksne si verd. Heller ikkje den litterære kvaliteten skal eg seie noko om, sidan eg ikkje har tid til å lese noko særleg vaksenbøker.

Er stoda lik i Norske barne- og ungdomsbokforfattarar (NBU)? Der eg sjølv sit som leiar i det litterære rådet. Er det slik at du kan smiske med oss, gi oss godord og gåver, kome med romantiske og flørtande blikk under årsmøtemiddagen? Vil dette gi deg større sjanse for stipend? Eg trur eg kan snakke for alle rådsmedlemmene når eg seier blankt nei. Men går diskusjonen hos oss også? Blir det kviskra om under nachspiela etter årsmøtemiddagen? Det veit eg ikkje, eg håper ikkje det. For når vi seks rådsmedlemmer set oss ned og behandlar stipendsøknadane i slutten av januar kvart år, så er det resultatet av eit langt og heile tida pågåande vurderingsarbeid.

Vi les alle bøkene som kjem ut, og etter kvart opparbeider vi oss ein brei kunnskap om dei ulike forfattarskapa. Vi kan berre sitje i seks år som rådsmedlem, noko som er ein bakdel når det gjeld å ha kunnskap, men ein fordel når det gjeld maktfordeling. Men personleg synest eg at perioden nok kunne vore åtte år (dersom nokon orkar så lenge, for det er mykje lesing).

I tillegg vurderer vi alle søknadane som kjem inn. Både til NBU og til Staten. Vi les og noterer, og har sjølvsagt våre favorittar. Vi lager lister over kven vi aller helst vil gi pengar til, og så samanliknar vi listene og ser kven flest av oss likar. Etterpå går vi gjennom kvart einaste namn som har søkt, for å sjå om det er eit aktuelt forfattarskap å støtte. Vi er ofte veldig ueinige! Noko som gjer at samtlege rådsmedlemmer må svelgje temmeleg mange kamelar under stipendmøta. Slik er det berre. Det er ikkje eitt rådsmedlems personlege smak som skal bestemme. Heldigvis!

Nokre reagerer heilt sikkert på at tidlegare rådsmedlemmer og sitjande styremedlemmer får stipend. Og det er heilt naturleg å reagere på det. Eg har vore med å gi stipend til begge deler. Det er den litterære kvaliteten og kontinuiteten som avgjer om du får stipend eller ikkje. Og sjølvsagt innhaldet i søknaden. Det skal ikkje diskvalifisere deg at du har vore i rådet, og i alle fall ikkje i styret! Valkomiteen ville fått ein umogleg jobb å skaffe folk dersom potensielle kandidatar fekk beskjed om at dei kan berre gløyme stipend i lang tid etter teneste, berre fordi det "tar seg dårleg ut på papiret".

Vi som sit i rådet kjenner kvarandre sjølvsagt godt etter ei stund. Eg betraktar dei som mine vener og kollegaer. Det same med medlemmer av styret. Men dette er ikkje godt nok for stipend. Og Staten sine habilitetsreglar understreker nettopp dette. Ville eg ha vore forlovar i bryllaupet deira? Eller ville eg stilt som fadder for barna deira? Då måtte eg ha erklært meg sjølv innhabil. For så nært venskap må det faktisk vere. Situasjonen er ein annan når det er nær slekt (hos Staten definert som barn, søsken, foreldre og svoger/svigerinne). Då er det rett ut på gangen mens dei andre i rådet vurderer. Så langt har ikkje det inntruffe i mine fire år i rådet.

I tillegg finst det reglar dersom du sjølv står til å tene pengar på at ein litterær samarbeidspartner blir tildelt stipend. På dette er vi veldig nøye og samvitsfulle, og dersom diskusjonen kjem opp, så tar vi den på ramme alvor. Elles grip Staten inn. Så langt har ingen blitt gjort innhabile mens eg har sete i rådet.

Det er surt å ikkje få stipend, når mange andre får. Det er lett å bli bitter og vrang. Dette er ein umogleg kabal å få til å gå opp. Det er ikkje nok stipend til alle, sånn er det berre. Og eg har vanskeleg for å sjå ein annan modell som skulle fungere. Skal jobben bli overtatt av biblitekarar? Litteraturvitarar? Kritikarar? Byråkratar? Det litterære rådet har allereie oversikten og kunnskapen om forfattarskapa. Vi får betalt for å gjere dette. Ein sum tilsvarande eit halvt arbeidsstipend i året får vi i lesepengar, noko som er særdeles dårleg betalt med tanke på alle timane som går med. Det å la jobben bli gjort av andre som må tileigne seg denne kunnskapen er tullete, etter mitt syn.

Kritikarar? Dei skriv kanskje om fem prosent av bøkene som kjem ut.

Byråkratar i kulturrådet? Nei, takk.

Bibliotekararar? Kanskje. På sikt kan det kanskje kome ein engasjert barne- og ungdomsbokbibliotekar inn i rådet, som eit sjuande medlem, løna av kulturrådet eller biblioteksforeinga. Så raus skal eg vere. Eg ville ikkje hatt noko problem med det. Dei likar i alle fall å lese barne- og ungdomsbøker, og dei er våre beste vener der ute mellom oss og lesarane våre. Eg kunne til og med godtatt ein litteraturvitar innan barne- og ungdomslitteratur.

Men enn så lenge så er det for NBU i alle fall best å ha stoda slik den er no. Demokratisk valde rådsmedlemmer som sjølv er aktive forfattarar, og som veit kva det vil seie å vere eit skrivande menneske. Om det er noko hald i påstandane som har kome mot Den norske forfattarforeininga veit eg ikkje. Eg er ikkje medlem der. Men eg likar å tru at dei jobbar like samvitsfullt som oss i NBU. Men på ei anna side så har medlemmer meldt seg ut av Dnf i protest mot at dei ikkje fekk stipend. Pinleg, kallar eg slikt. Og overdramatisk.

Når forfattar Ellisiv Lindkvist skriv om årets stipendrunde: "Hvordan ser dette ut for min verste kritiker? Svaret ville vært at dette ser djevelsk dårlig ut. Det tar seg ikke godt ut i dagslys og det burde det litterære råd skjønne selv om de ser på litterær kvalitet. De burde tenke er dette pragmatisk, politisk og strategisk lurt?" Her trur eg faktisk Lindkvist gjer oss alle ei bjørneteneste. Vi må våge å ta debatten, seier konspirasjonsteoretikarane. Problemet er at våre verste kritikarar, kulturhatarar i Frp, og "folk flest" er ute etter oss. Vi som får pengar for å drive med hobbyen vår. Det er desse kunnskapslause hatarane vi burde bekymre oss for. Dei sit faktisk i regjering! Dersom dei får det som dei vil så får vi ingen stipendkroner å fordele, verken til tidlegare medlemmer av råd og styre, og slettes ikkje til overdramatiske forfattarar.

Lindkvist vil kjempe med nebb og klør for å behalde det litterære rådet, samtidig som ho bidrar til klagekoret. Må vere lov å ha to tankar i hovudet på ein gong, vi kan elske det litterære rådet, samstundes som vi kritiserer det. Ja, sjølvsagt kan vi multitaske. Problemet er at kulturhatarar og kunstnarfiendar ikkje meistrar noko av dette. Så langt har uroen rundt tildelinga blitt nevnt i Klassekampen og på Dagsnytt i NRK. Sjansen for at Frp har fått det med seg er heldigvis særs liten.

Har alt dette noko å seie for dei som er med i NBU? Sjølvsagt har det det. Dersom ei omstrukturering blir gjennomført, kjem det til å omfatte samtlege stipendkomitear. Vi kan risikere at stipenda blir fordelt av menneske som har ingen kunstfagleg bakgrunn. Litt synd at sutring og konspirasjonsteoriar i ei anna foreining skal kunne øydeleggje noko som fungerer veldig godt.

Mange fleire kunne fått stipend, men søkte på feil måte - igjen.

No er vi nok ein gong komen til den tida på året då kunstnarstipenda blir offentleggjort. Eg har sjølv i mange år sete spent og venta på om eg skulle få nokre kroner, og eg har vore heldig og fått. Eg hadde ikkje vore forfattar i dag utan.

No sit eg i andre enden, som leiar i Det litterære rådet til Norske barne- og ungdomsbokforfattarar (NBU) og deler ut og innstiller, og i årets runde har det vore frustrasjon rundt søkjarmassen. Eg aner ikkje i kor mange anledningar eg har sagt, skrive og blogga: "Søk på alt! Kryss av i alle boksar!!" Og ikkje minst: "Søk både hos Staten og NBU!"

Du treng ikkje vere medlem i NBU for å søkje!

Likevel ser vi at nokre berre søkjer arbeidsstipend, eller kun statlege stipend. Nokre søkjer til og med kun diversestipend, når vi aller helst vil gi arbeidsstipend!

Hugs at det er NBUs litterære råd som avgjer både NBUs eigne stipend og Staten sine! Vi koordinerer og prioriterer så godt vi kan, men når enkelte søkjarar ikkje orka å fylle ut eit ekstra skjema hos Staten, då går det slik det må gå. Null kroner.

Søkjer du kun arbeidsstipend så risikerer du å miste ein stad mellom 25 000 - 120 000 (i årets tildeling). Sjølvsagt er det tungvint å søkje på alle dei statlege stipenda, men som sagt kan du risikere å miste store summar, berre fordi du ikkje brukte ti minutt ekstra på søknadsprosessen. 

Søkjer du kun diversestipend, fordi du trur du berre kan arbeide 50% ved sida av? Det er sant dersom du søkjer statleg stipend, men ikkje for NBU sine! Her kan du arbeide doble skift ved sida av, så lenge du leverer bøker også. Søk på det uansett! I verste fall må du seie nei takk, og då går stipendet til ein av reservekandidatane.

Men sjølv om du har søkt på alt og kryssa av i alle boksar, så er det dessverre slik at ikkje alle kan få. Skulle ynskje det ikkje var slik. Spesielt arbeidsstipenda er det få av, og dei er ettertrakta. Og ofte florerer konspirasjonsteoriane på internett etter tildelinga er offentleggjort. Berre for å avkrefte mytene: Det litterære rådet til NBU er ikkje mogleg å bestikke, verken med pengar, sprudlevatn eller amorøse tilnærmingar.

Det faktum at du sit i styret til NBU, eller nylig har sete i rådet har ingenting å seie for tildelinga, men det skal heller ikkje brukast mot deg. Då ville det i praksis vore umogleg å få folk til å sitje i slike verv. Og det irriterer meg at vi ubevisst har det i bakhovudet at nokon sit i styret, eller har vore i rådet når vi les søknadar. Det skal ikkje ha noko å seie, og dersom vi bryr oss om det vil det utelukkande gå ut over søkjaren. Berre fordi det kan sjå litt dumt ut frå utsida at vi gir pengar til "våre eigne". Det er din litterære produksjon, og kva du skriv i søknaden som bestemmer. Og sjølvsagt rådet sitt skjønn, som vi nyttar etter beste evne. Vi har habilitetsreglar å gå etter, og det skal vere direkte slektsskap involvert for å kalle seg inhabil.

Men tilbake til søkjarane som ikkje har søkt på alt. I år var det mange søknadar som gjorde oss i rådet ekstremt frustrerte. Eg nemner ikkje namn, sjølvsagt, det har eg ikkje lov til. Eg er sikker på mange veit kven dei er, og eg skriv dette med eit lite håp om at det endrar seg til neste år. Eg kjem til å rippe opp i dette då også, for dette kan ikkje seiast for ofte: SØK PÅ ALT! ABSOLUTT ALT!!

Her kan du sjå NBU sine stipend for 2016.

Og her kan du sjå Staten sine.

Svarte-Mathilda til scenen, igjen!

I år har kona mi og dotter mi dramatisert boka Svarte-Mathilda, og sett stykket opp på Os barne- og ungdomsteater. Framsyninga blei ei skrekkeleg oppleving på eit ungdomshus her vi bur i Os.

Dette er ikkje ei lett bok å dramatisere, den går føre seg både på 1800-talet, og i moderne tid, men dette blei løyst med å bruke heile lokalet, og dele opp i tre ulike spelestader. Dette funkar veldig godt.

Sidan det berre er jenter som går på denne teaterskulen (skjerp dykk, gutar), så måtte enkelte rollefigurar skifte kjønn, Viggo blei Johanne, og Philip blei til Helene. Det funka heilt fint.

Stykket blei dramatisk, brutalt og hadde heile FIRE Svarte-Mathildaer på scenen! Neste steg no må vere ei filmatisering!

Filmar som eigentleg ikkje er gode

Eg er filmfreak. Det har eg alltid vore. Eg har ei liste med favorittfilmar som inneheld filmar som Ringenes herre-trilogien, The Shawshank Redemption, Dumbo, City Lights, Mitt liv som hund, Stand by me og mange, mange fleire. Dei fleste filmane på lista mi er lite kontroversielle, dei er objektivt sett gode filmar, sjølv om det alltid er nokre surmaga folk som påstår at bøkene er betre. Men nok om det.

Det er også ei lang liste med relativt dårlege filmar som eg likar ekstremt godt, filmar som reint teknisk eller regimessig kanskje er amatørprodukt, men som gjennom godt manus eller gode skodespelarar likevel er fantastiske filmar. Ein kultfilm som Withnail & I (1987) kjem muligens inn på denne lista, mest fordi regissøren sjølv, Bruce Robinson, har sagt at filmen er ein velskreven, velspelt og dårleg regissert sak. Og ja, nokre scenar virkar litt klønete iscenesatt, men likevel har eg sett filmen utallige gonger. Det byr meg faktisk litt imot å nemne den i denne samanhengen, for svakhetane betyr absolutt ingenting når du ser filmen, men det er regissøren sin eigen feil som påpeika sine eigne svakhetar.

Andre filmar kan vi alle vere einige om er nokså dårlege. Likevel ser eg dei om igjen og om igjen. The Blues Brothers (1980) ein slik film. Den er altfor lang, manuset er syltynt, og mange av skodespelarane er så amatørmessige at det gjer vondt å sjå på. Likevel er The Blues Brothers er ein kultfilm som eg hadde sett over seksti gonger før eg fylte tjue. 

Ein annan film av litt nyare dato er A night at the Roxbury (1998). Usedvanleg teit story, overspeling på høgt nivå og eigentleg ikkje ein god film. Likevel ler eg like godt kvar gong av dei dumme vitsane og dei håplause karakterane.

Peter Jackson sin andre film Bad Taste (1987) er ikkje noko velpolert og elegant oppleving. Den har amatørar i alle roller (inkludert Jackson sjølv, som speler to av dei), effektane er billige, det same med klipping og foto. Men filmen imponerer likevel, og den gjorde det lenge før Peter Jackson laga Ringenes herre. Han gjorde nesten alt på denne filmen sjølv, og det er kanskje derfor den har fascinert meg. Sam Raimis The Evil Dead (1981) kjem i same kategori og sjanger. Han òg må seiast å ha gjort det bra etterpå.

Eg kan ramse opp ein drøss med filmar som eg veit er ganske dårlege, men som er min "guilty pleasure" likevel: Robocop 2, Starship Troopers, Hardware, Corky Romano, Waterworld, Independence Day, Lethal Weapon, The Running Man osv osv.

Nei, ropar du! Dei er ikkje dårlege! Nei, dei er jo ikkje det, eg likar dei jo, men eg kunne like gjerne ha hata dei dersom eg første gongen eg såg dei hadde hatt ein dårleg dag, eller var med feil folk, eller på feil stad i livet. Eg kunne argumentert tilhengarar av filmane i senk, slik eg med glede argumenterer mot filmar som eg verkeleg mislikar, som Dogville, Mulholland Drive, 300 og Kristin Lavransdatter. Men det er også ein annan sak.

Faktum er at enkelte filmar er det ikkje så nøye med den objektive kvaliteten, det er mi oppleving og mine minner rundt filmen som er viktige. Kven eg var med, kor gammal eg var, kor eg budde, og slike ting. Å sjå filmane om igjen blir ein måte å gjenskape dei opprinnelege kjenslene ein hadde.

Talentfulle barn

Sidan eg skriv barne- og ungdomsbøker, og ikkje klarer å definere meg sjølv som hundre prosent vaksen, så identifiserer eg meg ofte med barn. Det kan skje når eg les ei bok, men den er alltid filtrert gjennom ein vaksen forfattar og er dermed ikkje hundre prosent ærleg. Det kan skje når eg les opprivande nyhende om barn som blir misbrukt, forfulgt eller drept, men dette er ofte for fælt å forholde seg til. Men aller sterkast er det når eg ser knallgode barneskodespelarar på film eller tv. Eg skal prøve å gjere greie for nokre av dei som har påvirka meg mest.

Aller nyaste barnetaletentet eg har sett er Jacob Tremblay i den veldig spesielle filmen Room (2015). Tremblay speler fem år gamle Jack, som heile livet har vore innstengt i eit lite rom saman med mor si. Han veit svært lite om verda utanfor, den eksisterer berre på TV. Brie Larsson som speler Ma blei kidnappa som 17-åring, og har vore i rommet i sju år. Ein grusom skjebne, men på ein eller annan måte så er Jack "lukkeleg", det er først når mora byrjar å fortelje at det faktisk finst andre menneske utanom dei to, og kidnapparen, at kjenslene hans byrjar å gå både høgt og lågt. Dei klarer å komme seg ut av rommet, og blir gjenforent med familien til Ma.

Det som gjer denne filmen så ekstremt god er først og fremst Jacob Tremblay (f. 2006). Han er rett og slett heilt fantastisk god, både som den forvirra og virkelighetsfjerne guten som er innestengt, men kanskje aller best når han kjem ut i verda og må lære seg alt. Små ting som å gå i trapper, og store ting som å begripe ein enorm blå himmel. Det er overveldande for både guten og mora.

Filmen er frykteleg rørande, men aldri klissete, den er spennande utan noko action, og den er frykteleg trist. At eit barn må gjennomgå dette gjer vondt å tenkje på. Og heile denne filmen er sett ut frå Jack sin synsvinkel. Vi får ikkje vite noko meir enn han, men vi har sjølvsagt våre vaksne referansar som han ikkje har.

I klippet under mottar han Critic´s Choice Award for beste unge skodespelar for 2015, der han blant anna fortel kva han skal gjere med statuetten. Blir du ikkje sjarmert av dette er du ein murstein:

Room var kanskje ikkje klissete og sentimental, men det kan eg ikkje lova vidare. Første store film eg såg der barn verkeleg gjorde inntrykk var nok E.T. The Extra Terrestrial (1982). Steven Spielberg sin fantastiske film om Elliott som får besøk av eit romvesen. Han prøver å skjule E.T. for familien, men etter kvart er både veslesyster og storebror involvert, og det går i tillegg opp for oss at E.T. sjølv er eit barn. Henry Thomas, Robert Macnoughton og Drew Barrymore speler dei tre syskena, og scenen der Elliott og E.T. seier farvel er ikkje berre rørande, men noko av det beste eit barn har gjort på lerretet:

Steven Spielberg er i særklasse god til å få det beste ut av barneskodespelarane sine, sjå berre på Christian Bale i Empire of the Sun (1987) og alle barneskodespelarane i Jaws (1975), Jurrasic Park (1993), Artificial Intelligence A.I (2001) og War of the Worlds (2005). I Close Encounters of the Third Kind (1977) brukte Spielberg og crewet nokså spesielle metodar for å få reaksjonane til fire år gamle Gary Cuffey til å verke så naturlege som mogleg. Dei kledde seg ut og overraska guten med tull og tøys. Hopp til 1:50 i klippet og sjå sjølv:

Imponerande barneroller finn vi også i filmar som The Sixth Sense (1999) der Haley Joel Osment er livredd for spøkelser.

Anna Paquin vann faktisk Oscar for rolla si i The Piano (1993). 

Abigail Breslin gjorde ein fantastisk jobb i Little Miss Sunshine (2006).

Barn treng ikkje berre spele snille roller, heller. Linda Blair gjer inntrykk i The Exorcist (1973), der ho er besett av ein demon. Og Macauley Culkin speler psykopat i The Good Son (1993). Best hugsar vi jo han frå Home Alone 1 og 2. Veldig rart og litt kult å sjå han som barn med mordariske tendensar.

Nokre av desse barnestjernene forsvinn, medan andre held fram med skodespelarkunsten, med større og mindre hell. Nokre ser du med ein gong kjem til å nå langt. Eg gløymer aldri då eg såg Leon (1994) på kino, der tolv år gamle Natalie Portman viste at ho allereie då var eit megatalent:

Leon er ein film som rører borti nokre nifse tema rundt barns uskuld, og Natalie Portman potretterer foreldrelause Matilda slik at ein kan få klump i halsen.

Men det er ikkje berre som skodespelarar barn kan imponere, sjølv om det er noko tidlaust som alle kan ta del i når det skjer på lerretet. Musikk og dans kan vere like store opplevingar. Sjekk denne musikkvideoen med australske Sia, og ikkje minst jenta som dansar:

Eg er ikkje spesielt interessert i dans, men himmel og hav så bra Maddie Ziegler dansar! Eg trur ikkje ho er meir enn elleve år her.

Barn kan vere ekstremt talentfulle, og dei bør få sjansen til å vise seg, dersom det er det dei vil. Sjølvsagt er mange blitt pressa av ambisiøse foreldre, men eg trur ikkje nokon blir så talentfulle som dei i klippa overfor utan at dei vil det sjølv.

Men alle døma dine er jo amerikanske, seier du. Ja, nesten alle. Strengt tatt er Leon ein fransk film, med engelsk dialog, men ja, mykje av populærkulturen som har påvirka meg er nok amerikansk. Den finnest gode døme frå vårt naboland. Mitt liv som hund (1985), Lotta på Bråkmakargatan (1992) Fanny och Alexander (1982) frå Sverige har alle imponerande barn i store roller. Kan dei få dette til i Noreg? Heilt sikkert. Men så langt har eg aldri sett noko liknande her. Det næraste eg har vore må vere NRKs Vaffelhjarte (2011), basert på Maria Parr si bok. Men også her er det preg av overinstruerte barn som ikkje i nærleiken av t.d. Drew Barrymore i E.T. når det gjeld å virke naturleg framfor kamera.

I norsk barne-tv/film virkar det ofte som om ungane berre les eit manus høgt, utan å meine orda som kjem ut av munnen på dei. Det er ikkje ungane sin feil, dei har fått eit dårleg manus og ein dårleg regissør. Eller kanskje dei vaksne tenkjer at sidan det er ungar som er publikum så treng dei ikkje bry seg med å gjere det skikkeleg? Slik undervurdering av barn er noko av det verste eg veit. Slikt kan skje på amerikansk film, òg, berre så det er sagt. George Lucas, bestekompisen til Steven Spielberg slit med å regissere barn (og vaksne, for den saks skuld). Berre tenk kor bra Star Wars Episode I - The Phantom Menace (1999) kunne ha vore, dersom Steven Spielberg hadde hatt regi?

Eg kan ramse opp ein haug med andre filmar og tv-seriar som har imponert meg med sterke barneskodespelarar, og vil til slutt nemne Rob Reiner si filmatisering av Stephen King novella The Body, nemleg filmen Stand by me (1986). Her er ungane i grenseland til å bli tenåringar, men dei speler fantastisk godt i ein film som er ein av mine personlege favorittar. Filmen fortel om eit tap av uskuld, og om det å gå ut av nettopp barndomen. Wil Wheaton og John Cusack er med i klippet under, men filmen har også fantastiske prestasjonar av Jerry O`Connell, Corey Feldman og sist men ikkje minst: River Phoenix som døydde i 1993 - noko som gjer filmen ekstra trist.

Barn må få vere barn, sjølvsagt, men det er ekstremt sterkt å sjå barn som speler fletta av sine vaksne motspelarar på lerretet, eller barn som dansar som om heile livet står på spel. Vi treng fleire av dei.