Barn og vondskap
Små jenter i nattkjolar er noko av det skumlaste som finst.
Første gong eg såg filmen Don`t Look Now, var på fjernsyn. Eg veit ikkje kva år. Eg hugsar noko av det veldig godt, mens andre ting er utydelege og vage. Likevel gjorde filmen eit enormt inntrykk. Handlinga er i korte trekk denne: Donald Sutherland og Julie Christie speler eit ektepar som sørgjer over dotter si som drukna i eit tjern i hagen. For å kome seg vekk reiser dei til Venezia, der Donald Sutherland skal restaurere ei gamal kyrkje. I laupet av filmen byrjar han å sjå ei lita jente som spring rundt i gatene, med den same raude regnjakka som dottera hadde på seg då ho drukna. Han prøver å følgje etter henne. Han vil så gjerne vite kven ho er.
Eg veit ikkje om eg skjøna alt første gongen eg såg filmen. Eg har i ettertid funne ut at eg såg ein frykteleg sensurert versjon, der m.a. heile den poetiske kjærleiksscena midt i filmen var klipt bort, likeins delar av den sjokkerande slutten. Inntrykket eg sat igjen med, frustrasjonen eg følte, dreidde seg om noko anna: Korleis kunne denne jenta vere så slem? Kvifor ville ho ikkje kontakte far sin? For eg var heilt sikker på at det var den avdøde jenta som alltid var to steg framfor far sin i dei kalde vintergatene i Venezia. Eg forstod ikkje kvifor ho gjorde det.
Det finst mange filmar og bøker om vondskapsfulle barn, både overnaturlege og realistiske. Stephen King har skrive bøker både om barn som blir utsette for vald, og barn som utfører vald. Stephen King var lenge favorittforfattaren min. Han har nok påverka meg meir enn eg trur. Guten som gjenoppstår frå dei døde i Pet Sematary hugsar eg godt, og jenta med evna til å lage flammar i Firestarter fascinerte meg. Historiene han har skrive om barn, er kanskje det eg likar best med forfattarskapen hans.
Mange år etter at eg såg Don`t Look Now, gjekk eg på kino for å sjå filmen om leigemordaren Léon, med Jean Reno i hovudrolla, og tolv år gamle Natalie Portman som hemnaren Mathilda. Sjølv hadde eg ein to år gamal gut heime, og tidleg i filmen blir ein fire år gamal gut drepen ved eit uhell. Eg hugsa det gjekk inn på meg, det gjorde vondt langt inn i ryggmargen. Men drapet blei utført r av ein tydeleg skurk, ein mann/skapnad som seinare i filmen får som fortent, og då kjendest det ikkje så ille, likevel.
Fire år seinare gjekk eg for å sjå Trainspotting. Heime hadde eg no ein gut på fem og ei jente på berre eitt år. Filmen var morosam ei god stund. Sjølvsagt sterkt å sjå eit så usminka portrett av heroinmisbrukarar. Men Ewan McGregor var både overtydande og sympatisk i hovudrolla. Inntil eit visst punkt. Midtvegs i filmen er heile veneflokken så rusa at ein baby døyr av svolt midt blant dei. Ingen merkar noko. McGregor hadde eit vagt minne om barneskrik. Etter det klarte eg ikkje å fylgje med lenger. Eg sat berre og hata alle karakterar intenst, håpte dei alle skulle døy av overdosar eller det som verre var. Eg fekk eit usakleg og overdrive forhold til filmen, og eg har ikkje klart å sjå han om igjen seinare.
Dette viste meg noko om korleis vald utført mot barn rører noko grunnleggjande i oss. For min del rørte det ved trongen til å verne mine eigne barn mot alt vondt i verda. Eg kunne ikkje kome meg fort nok heim igjen frå kinoen, for å forsikre meg om at dei var trygge. For meg var det ein milepæl i mi oppfatning av barn på film.
Mens eg byrja å tenkje på å skrive denne artikkelen, kom eg til å hugse ein liten film som ikkje så mange har fått med seg: det psykologiske spenningsdramaet The Good Son frå 1993. Ein ung Elijah Wood speler ein gut som nettopp har mista mor si, og for ein kort periode skal guten bu hos onkelen og tanta, og ikkje minst fetteren, spela av Macauley Culkin - på denne tida ei verdsstjerne kjend frå dei to første filmane i serien Home Alone. At han tok ei rolle som denne var i seg sjølv nokså spesielt. Til å byrje med ser det ut til at dei to gutane skal bli gode vener, slik syskenbarn ofte er, men sjalusien og konfliktane ligg og lurer, og Macaulay Culkin portretterer eit av dei vondaste barna nokon gong vist på film. I alle fall i ein ikkje-overnaturleg sjanger. Eg har tatt meg sjølv i å lure på om filmen ville vore like sterk og ekkel om manuset var skrive for vaksne skodespelarar, med vaksen tematikk. Svaret må bli nei. Då ville filmen vorte dusinvare, i ein sjanger som fløymer over av middelmådige bidrag. Det er nettopp fordi det handlar om to rivaliserande barn, der den eine er klart psykotisk, at det blir så ekstremt sterkt å sjå på. Men eg hata aldri denne filmen slik et hata Trainspotting. For denne gongen var dei to barna hovudpersonar og absolutt kapable til å forsvare seg sjølve og utøve kalkulert vald og faenskap mot kvarandre. Babyen i Trainspotting var rett og slett altfor uskuldig.
Det var likevel dette vonde som blei gjort mot barna som gjorde at eg byrja å tenkje på det heile på ein ny måte. For då eg endeleg kom over hatet eg følte mot Trainspotting, byrja eg sakte men sikkert å sjå på vald mot barn eller vald utført av barn som eit interessant verkemiddel, både på film og i litteratur. Eg hadde enno ikkje debutert som forfattar, langt mindre som skrekkforfattar. Men spiren var sådd, og eg byrja å sjå tilbake på filmar og bøker som hadde gjort inntrykk på meg tidlegare. Don`t Look Now kom sjølvsagt fort fram i hjernebarken, men som tidlegare nemnt var filmen som heilskap litt vag, det var for lenge sidan. The Good Son og Léon hadde eg sett i vaksen alder.
I barndomen fann eg den filmen som nok ubevisst har forma mykje av det eg tenkjer om både valdelege barn og horrorsjangeren generelt: The Exorcist. Den sit planta godt i begge hjernehalvdelane den dag i dag. Eg veit ikkje nøyaktig når eg såg han første gong, sikkert nokre år etter Don`t Look Now. For dei som ikkje veit det: The Exorcist er visstnok basert på ei sann historie. Tolv år gamle Regan byrjar å vise unormal oppførsel, mor hennar tar henne med til legen, utan at det er til noka hjelp. Jenta blir verre og verre, og går igjennom nokre fæle medisinske undersøkingar. Det er til slutt legen som anbefaler mora å oppsøkje den katolske kyrkja, sidan ei god, gamaldags djevelutdriving kan ha ein positiv innverknad på folk som trur dei er besette av demonar. Regan trur sjølvsagt ikkje at ho er besett av demonar, ho er besett av demonar. Nærare bestemt ein slemming som heiter Pazuzu. Men det er sjølvsagt Linda Blair som sjokkerer i denne filmen. Hennar tolking av Regan. Det groteske språket hennar, sjølvskadinga, drap og truslar og den avsluttande duellen med eksorsisten, spelt av Max von Sydow. Filmen er framleis ein av dei beste skrekkfilmane som er laga. Men er det berre fordi vi ser ei søt tenåringsjente som gradvis blir ein demon? Er det nok til å tilfredsstille skrekkpublikummet?
Filmen fekk fleire oppfylgjarar og eit utal av nyinnspelingar. Ingen av dei er like gode, sjølvsagt. Den opphavlege filmen frå 1973 var rett og slett uvanleg godt handverk i tillegg. Solid manus med gode og truverdige karakterar, creepy musikk, strålande skodespelarar og tidvis genial regi av William Friedkin. Men kvifor likar vi å sjå slik vondskap strøyme ut av ei lita jente? Er det berre fordi det ikkje er forventa? Enkelte synest slikt er spekulativt, og berre brukt for å vekkje ekstra kjensler hos tilskodaren. Er det noko gale i det? tenkjer eg. Vi som diktar historier, vil jo vekkje kjensler hos mottakaren. Er enkelte triks billigare enn andre? Sjølvsagt er dei det. Men kjenslene er der likevel. Som i The Omen, ein film som verkeleg speler på farskjensler, der Gregory Peck sakte men sikkert finn ut at sonen ikkje er hans eigen, men faktisk sjølvaste Lucifer sin, og at einaste utveg er å ta livet av han. Eg veit ikkje korleis eg ville ha tolka han om eg hadde sett han som nybakt far. Ville eg ha hata han som eg hata Trainspotting? Ikkje godt å seie. The Omen gjorde likevel inntrykk, men på ein annan måte enn The Exorcist. Det kan vere fordi den vesle guten Damien ikkje utfører så mykje av vondskapen sjølv, han har mange tenarar rundt seg; ein ekkel hund, ei sprø hushjelp og sjølvsagt mørke krefter frå helvete. Det verste med den vesle guten er eigentleg blikket - og smilet. Dette smilet som berre osar vondskap.
Eg trur neppe at Trainspotting-regissør Danny Boyle ville at eg skulle hate siste halvdel av filmen hans. Filmen la ikkje opp til det. Mot slutten byrjar sjølvsagt Ewan McGregor å angre på det han har gjort, men då var det for seint for meg. Altfor seint. Filmen var øydelagd.
Filmar som ikkje er øydelagde, men som rett og slett har ein så høg grøssarfaktor at eg nesten ikkje har lyst å sjå dei om igjen, er dei japanske Ringu og Ju-on. Filmseriar som sjølvsagt er nyinnspelte i USA under titlane The Ring og The Grudge. Filmane viser ikkje vondskapsfulle barn slik som i The Omen og The Exorcist. Men mange av skrømta og skapnadene i japanske skrekkfilmar er svært barnlege. Ofte små jenter i nattkjole. Med andletet halvvegs skjult bak svart hår. Store auge i mørket.
Då eg for nokre år sidan kom over vandrehistoria om Svarte-Mathilda, kom mange av desse tankane tilbake til meg. Dei kalde gatene i Venezia der Donald Sutherland spring etter dotter si, stemma til Linda Blair som demon, det djevelske smilet til Damien og små japanske jenter som skremmer livet av deg. Alle desse ekle kjenslene ville eg putte inn i denne bokserien. Det er elles no sjølvskrytinga i denne artikkelen kjem.
Opphavet til namnet Svarte-Mathilda er eg ikkje hundre prosent sikker på. Eg høyrde det av dotter mi då ho var tenåring, ho hadde høyrt det av nokon ho kjende på skulen. Uansett: Svarte-Mathilda er ei slags djevelsk lita jente som gøymer seg i spegelen på badet ditt. Og akkurat som «systera» Bloody Mary kjem ho ut av spegelen og drep deg om du seier namnet hennar så og så mange gonger. Eg blei einig med meg sjølv om at sju gonger fekk vere nok. Eg byrja straks å tenkje på filmen Candyman, skriven av Clive Barker. Men den inneheldt ikkje vondskapsfulle ungar, berre ein gamal slave med hemnmotiv. Han òg gøymde seg i spegelen, og drap deg om du sa namnet fem gonger.
Eg byrja å skrive på bokserien og hamna tidleg i Venezia. Eg såg for meg den vesle jenta i Don`t Look Now, og ville at denne fascinerande byen på eit eller anna vis skulle vere med i bøkene. Då eg kom over historia om brørne og spegelmakarane Del Gallo, var mykje gjort. Spegelen i bøkene mine skulle vere gamal, og han skulle stamme frå Venezia.
Men kven var Svarte-Mathilda? Kvar kom ho inn i biletet? Då eg bladde gjennom gamle familiealbum, fann eg svaret. Tidleg på nittenhundretalet var ikkje folk så flinke til å smile viss nokon fotograferte dei. Dei såg alvorlege ut, nokre såg til og med farlege ut, eit par såg direkte vondskapsfulle ut. Då eg fann eit bestemt fotografi av ei lita jente langt tilbake i slekta, fann eg mi Mathilda. Det blei ei slags dobbeloppkalling, for min del. Både frå vandrehistoria som dotter mi fortalde meg, men sjølvsagt Natalie Portman sin rollefigur i Léon: tolv år gamle Mathilda.
Mathilda i mine bøker er eigentleg ikkje nokon vondskapsfull unge, men akkurat som Linda Blair i The Exorcist blir ho utsett for krefter ho ikkje kan styre. Men i første boka i trilogien om Svarte-Mathilda får vi ikkje vite det. Eg fortel historia om ei lita jente som heitte Mathilda, og som levde i Hardanger på slutten av 1800-tallet, og eg fortel om den demoniske Svarte-Mathilda som kjem ut av spegelen til fjorten år gamle Elisabeth, hovudpersonen i serien. Og det er nok desse møta som Elisabeth har med Svarte-Mathilda som har skremt lesarane mine mest. Det at ei lita jente kjem ut av spegelen med intensjonen å ta livet av deg. I ei heilt vanleg leilegheit i Bergen. Ein vanleg haustdag. Det veit eg at lesarane mine har fått mareritt av. Både vaksne og barn.
Tanken på at slike grusomme ting kan kome frå ein liten jentekropp, er skremmande. Det synest til og med eg, som har skrive bøkene. Er det på grunn av japanske skrekkfilmar at slike små jentespøkelse er så forbaska creepy? Er det berre eg som synest dei er creepy? Nei, det er det ikkje, mange elevar (og lærarar) nikkar gjenkjennande når eg fortel om det på skulebesøka mine. Eg veit at mykje av denne kjensla for min del kjem frå Don`t Look Now og The Exorcist, men det kan ikkje gjelde alle. Er det noko genuint fælt bak denne tanken, at noko så uskuldig som ei lita jente skal drepe? Er det kontrasten til slik vi oppfattar små jenter i den verkelege verda som gjer det? Mest sannsynleg litt av alt.
Eg turnerer mykje i Den kulturelle skulesekken, og besøkjer stort sett mellomtrinnet med mitt opplegg om Svarte-Mathilda. Det er ei veldig spesiell kjensle å stå i eit heilt mørkt rom, der eg er opplyst av ei lampe eg har montert i boka, og konstatere at elevane sit musestille og ventar på at Svarte-Mathilda skal dukke opp. Kjem nokre av elevane til å springe ut? tenkjer eg kvar einaste gong, fordi det skjer faktisk ofte. Eg har fått klager frå rektorar, lærarar og foreldre som synest at dette var skummelt for deira barn, og eg har gjort justeringar i opplegget mitt. Eg vil jo ikkje gi ungane mareritt heller. Og har etter nokre hundre opplesingar funne ein balanse som fungerer. Det skal ikkje skremme livskiten ut av dei, men heller ikkje vere for snilt, for det ser ungane rett igjennom. Mange av dei er hardbarka skrekkfilmfans som har sett både Saw og The Walking Dead.
«People are cruel, especially children», seier Steve Martin om mobbarar i filmen Parenthood. Det er ikkje ein spesielt minneverdig og klassisk replikk som du finn i sitatbøker, men eg har sett filmen mange gonger, og har bite meg merke i akkurat den replikken. Menneske er vonde, spesielt barn. Har vi noko belegg for å seie nettopp det? Alle har vel sett ungar som blir mobba på skulen, kanskje nokre av oss har vore med på det òg, kanskje ikkje aktivt, men passivt deltakande, vi har i alle fall ikkje gripe inn for å stoppe mobbinga. Tusenvis av norske barn blir mobba kvar einaste dag på skulen, men er det fordi mobbarane er vondskapsfulle? Er det ikkje heller misunning, gruppepress, gjengmentalitet, redsle for sjølv å bli mobba som speler inn? Eller barn si manglande erfaring og korte empatitrening? Sinne som vinn over fornuft?
Men er ungar meir vondskapsfulle enn vaksne? Eller er dei berre dårlegare til å skjule kjenslene sine? Dei skrik og hyler om dei ikkje får sjokolade, dei smiler breiare og ler hjartelegare enn vaksne, og dei er kanskje truande til ein vondskap og sadisme som vi vaksne klarer å undertrykkje. Vi har sett fryktelege døme på barn som har drepe barn i den verkelege verda. Det skjer faktisk heile tida, og det som kanskje frustrerer oss mest, er å ikkje vite kvifor. Kva som ligg bak. Barn er psykologisk kompliserte vesen, og fakta er at vi aldri vil få vite kva som ligg bak desse hendingane! Kanskje ein psykiater kan finne ut av det etter nokre års intervju og behandling, men då har som regel nyheitsverdien forsvunne. Media og moralistar vil kanskje klandre videovald og dataspel, men det blir sjølvsagt altfor lettvint, og grensar mot ansvarsfråskriving frå heile storsamfunnet.
Vi som bruker vald og valdelege barn som bevisste verkemiddel i forteljingane våre, er kanskje ikkje skrudde saman slik som andre. Ikkje på nokon måte finn eg glede i å høyre om verkeleg vald utført av barn. Tvert imot. Men eg blir likevel nysgjerrig; er dette noko eg kan bruke? Kan eg finne noko i eit ekte barnesinn som kan tilpassast ei spenningsbok? I boka Svarte-Mathilda ville eg at den vondskapsfulle jenta skulle innehalde alt eg sjølv syntest var skummelt, for på den måten ville ho kanskje verke skummel for andre. Svarte-Mathilda hatar og freser, og utnyttar ofra sine svake sider. Hovudpersonen Elisabeth må mobilisere alle krefter for å stå imot vondskapen. Svarte-Mathilda var òg tenkt som ein bokserie, der ein må lese alle bøkene for å få med seg heile historia. Litt som ein tv-serie med uavslutta episodar, og du går glipp av noko viktig om du hoppar over ein episode. Men i grunnen låg heile tida valden og trusselen om snarleg og blodig død. Eg måtte faktisk sensurere meg sjølv for å unngå å bli for grusom. Likevel inneheld serien både kutting, slakt, massemord og flåing. Alt utført av barnlege skapningar. Er det meir spekulativt enn å la seg inspirere av uskuldige ting som små kattepusar, ponniar og forelska tenåringar i sommarsol? Det blir nok ei smakssak.
Når eg ser tilbake på dei siste bøkene mine, har det vore mest spenning og grøss for barn og unge det har gått i. Fleire av bøkene har vondskapsfulle barn eller ungdomar i store roller. Eg kjem nok alltid til å meine at vald mot barn og vald utført av barn er heilt legitime verkemiddel både på film og i litteratur. Eg veit at mange ikkje deler dette synspunktet, mange meiner det er motbydeleg. Eg meinte det som sagt sjølv ein kort periode då ungane mine var små. Men eg vende raskt tilbake til den mørke sida. Eg har alltid likt det spekulative og den grøssande kjensla av å sjå vald på lerretet. Eg kan gjerne sjå ein film berre for valden si skuld, eller lese ei bok berre for grøssen sin del. Ikkje på noko som helst måte trur eg at fiktiv vald i bøker, film eller dataspel kan gjere barn til valdsforbrytarar, og eg kjem til å hylle fiksjonskunstnarar som ikkje er redde for å skremme og sjokkere så lenge dei lever.
(Tidlegare publisert i Minerva.)
