Eg lurer på om eg skal kjøpa meg ein vasspistol, fylla den med sjampo og vatn, og spruta i augene på alle som røyker i det offentlege rom. Dette er vel min rett? Er det ikkje? Å påføra plager på dei rundt meg? Er det ikkje dette som er fridom?

Det er vanskeleg for meg å vera heilt sakleg i diskusjonen rundt røyking. Eg klarer ikkje å stå fast på verdiane eg set høgt. Eg har vel kome fram til at eg er ein “bleeding-heart libertarian”. Ein som meiner at folk skal ha stor grad av personleg fridom, men at vi i fellesskap skal ta oss av dei som fell utanfor, og at det offentlege skal ta seg av dei store og viktige tinga. Men skal den personlege fridomen vår få lov å ramma andre folk sin personlege fridom? The right to swing my fist ends where the other man’s nose begins, seier det gamle uttrykket. Men kva om handa held ein sigarett? Bør ikkje då avstanden vere endå litt større? Sånn om lag hundre meter unna?

Eg trur ikkje alle røykarar er vonde menneske som likar å plaga andre, eg trur rett og slett at dei ikkje veit betre. Humorist Per Inge Torkelsen hadde i alle fall inga aning. Ikkje ein gong Frank Aarebrot, ein av Noregs klokaste, såg ut til å ha peiling på kva han utsette sine medmenneske for. Og i alle fall ikkje eit samla Frp! Eg trur ikkje røykarane aner kor plagsomt og smertefullt det kan vera å passera ei nikotinsky på gata, utan å vera i stand til å koma seg vekk. Eller når du røyker rett utanfor ei dør, så bles faktisk mykje av røyken inn. Og når du står på hotellbalkongen din i Syden, så går røyken rett inn til ferienaboane, eller endå verre: inn til dei rundt deg i burettslaget heime i di eiga boligblokk.

Når eg er ute og går i det offentlege rom er eg som ein hjort på beitemarka, eg skuar rundt meg, sjekkar vindretning og styrer unna det som kan skada meg. Men av og til er dette heilt umogleg, og røykskya er ikkje til å unngå. Eg klarer som regel å halda pusten, men eg er ikkje Houdini heller, og uansett hjelper det ikkje på augene. Er eg i tillegg så dum at eg klør meg på augene er dagen øydelagt. Det kan samanliknast med sviande sjampo, du kjenner det i mange timar, berre at sjampoen er ufarleg.

Røykelova har gjort det betre å ete inne på restaurant, med mindre dører eller vindauger står opne, eller dersom du må passere uteområdet for å kome inn. Då er det berre å lukka augene, og halda pusten, eller gå ein annan stad. No er det faktisk komne røykfrie uterestaurantar, men når skal dette bli normen? Når skal utekonsertar bli røykfrie? I alle fall deler av konsertområdet? Hallo, Bergen live! Røykfri snart, eller? Sverige har røykeforbod på uteservering. Som vanleg er dei betre enn oss. Me er eit U-land i forhol.

Som eg sa: eg trur ikkje røykarane veit betre. Om eg hadde gått rundt i det offentlege rom, eller på utekonsert og utført ei handling som eg visste var så plagsom og skadeleg som å røyka, så hadde eg skamma meg. Og sidan eg trur at folk stort sett er hyggelege og omtenkstomme er det einaste logiske svaret at røykarane ikkje veit betre. Dei treng vaksenopplæring.

Denne debatten sporer veldig fort av.

“Jamen, du står jo på ei gate full av eksos og klagar på litt uskuldig tobakksrøyk!” Nei, teknisk sett gjer eg ikkje det, men eg skjønar kva du meiner. Berre for å samanlikna med litt anekdotiske bevis: Eg går ofte rundt i Bergen og Oslo. Nokre gonger har eg vore i London og New York. Berre to gonger har eksos plaga meg like mykje som éin enkel sigarett. Første gongen var i Bergen for nokre år sidan, då “giftlokket” var på sitt verste ein vinterkveld. Etter dette unngår eg Bergen på slike dagar, og eg skulle ynskja politikarane ville gjera noko med forureininga. Den andre gongen var i New York, ein kokvarm sommardag, då myndighetene anbefalte folk med astma om å halda seg inne akkurat den dagen. Dagen etter var forureininga borte. Det hadde med luftfuktighet og manglande vind å gjera, visstnok, og det var plagsomt.

Med andre ord så må det i Bergen eit samla oppsop av vedfyring, svevestøv og eksos frå bil og båt for å matche aromaen frå éin enkel sigarett på eit busstopp. Eller verdas største by på ein av sine verste smog-dagar. Eg seier ikkje at eksos ikkje er eit problem. Eg seier det går an å ha to tankar i hovudet samstundes. Røyking utandørs i det offentlege rom har heller ingen nytteverdi.

“Ja, men, det er mange lukter som er plagsomme! Kva med sveittelukt? Og parfyme?” Sveittelukt er ikkje skadeleg. Heller ikkje parfyme. Men parfyme er plagsomt, det skal eg vera einig i, spesielt for allergikarar og folk med astma. Eg styrer unna parfyrmeri, og eg har flytta meg på bussen på grunn av for kraftige parfymedufter. Men når det kjem ein røykar inn på bussen, ein som tar eit siste drag i det han går opp til bussjåføren, då hjelper det ikkje om eg flytter meg til andre enden av bussen. Lukta treff som eit balltre i trynet, og hovudverk, tett nase og kløe blir mitt reisefylgje. Røykeforbod på busstopp ville dempa noko av dette. Då vil røykaren i det minste måtte gå 10-20 meter før han kom inn til oss andre. For ikkje å snakka om på lange bussturar, som t.d. med kystbussen, der desperate passasjerar spring ut for å røyka dersom bussen stoppar i 10-15 minutt. Gidder dei å gå nokre meter bort frå bussdøra? Nei, det gjer dei ikkje, dei må jo stå klar i tilfelle bussen byrjar å køyra.

“Du er berre ein helsemoralist”, seier røykarane til meg.

Nei, det er eg ikkje. Folk kan eta, drikka og snusa så masse dei vil for meg. Eg synest til og med dei offentlege sjukehusa skal ta seg av skadene. Til og med dei som frivillig utset seg sjølv for ekstrem fare i skibakken eller i fallskjerm synest eg vi skal ta oss av på offentlege sjukehus - heilt gratis. Eg synest til og med sjukehusa skal ta seg av dei som pådrar seg kols og lungekreft fordi dei røyker, eller dei som må amputere beina pga røyking. (Ja, faktisk. Du kan googla det om du ikkje trur meg). Det er berre så uendeleg trist at folk kan pådra seg alvorlege lidingar også som passive røykarar - eit fakta mange av dei ortodokse røykarane, og lærlingane deira, ignorerer.

Passiv snusing skader ingen, heller ikkje å sjå nokon eta hamburger, eller det å vera vitne til at ein fallskjerm ikkje løyser seg ut. Røyking er i særklasse fysisk plagsomt og skadeleg for dei rundt deg. Det verkar ikkje som om røykarar vil ta dette inn over seg, og dei diktar opp motargument som skal få oss til å føla oss mindreverdige. Røykarane er til og med frekke nok til å kalle seg sjølv mobbeoffer! Og mange av dei lever i vrangforestillinga om at dei er mykje meir sosiale og hyggelegare enn andre folk. Då er det vanskeleg å behalda trua på det gode i menneska. Det er ikkje røykarane som blir trakka på, det er røykarane som dagleg trakkar på alle andre rundt seg. Og det har dei gjort i generasjonar, derfor er det sjølvsagt både naturleg og forståeleg at dei går i forsvarsposisjon når hegemoniet deira blir truga.

“Det er berre å seia frå til oss, seier røykarane, så tar vi hensyn.”

Ja, særleg. Dei gongene eg har gjort det har eg blitt møtt med hånleg latter eller sure kommentarar. Dei få gongene i livet eg har sett ein modig bussjåfør lukka døra framfor ein dampande passasjer, blei sjåføren like etterpå skjelt ut. Ikkje lett å vera kvardagshelt, då.

(Ei lita oppdatering i blogginnlegget: Seinast denne veka, altså veke 44 i 2019, tok eg ein “internbuss” på Gardermoen, som skulle stoppa to gonger for å sleppa av passasjerar. På første stoppet tok to røykarar fram sigarettane og skulle til å tenna opp, men bussjåføren såg det, hoppa ut og irettesette dei sporenstreks. Dei to røykarane prøvde å vitsa, men fekk ei særs god lekse om røyking på flyplassar. Denne sjåføren blei min nye helt! Det er håp! Røykarane har tatt seg til rette lenge nok no!)

Det sit langt inne å gå bort til eit framand menneske å seie “kan du vera så venleg å stumpe røyken”. Og kor ofte skal ein måtte gjera dette? Dersom ein er ute i det offentlege rom vil det bli 20-30 gonger dagleg. Dessutan har eg jo ikkje lyst å gå nærare ein person som røyker, eg prøver som best eg kan å unngå dei.

På utekonsert kjem ein seg som regel ikkje unna, og folk bryr seg ikkje om du seier i frå. Dette har eg opplevd fleire gonger, og det skal vere verkeleg store artistar for å lokka meg på utekonsert. Sommaren 2024 var eg på konsert med Bruce Springsteen, og det regna heile tida. Nesten ingen røyk, og eller ingen mobilkamera som øydela utsikta.

Den verste formen for gi-blaffen-haldning hos røykarar ser vi oftast på 17. mai. Barna sin festdag. Folk røyker langs toget, i toget, på skuleplassen på ettermiddagen - blant eggeløp og fiskedammar. På skuleplassen faktisk! Ein stad som det er strengt forbode å røyka på vanlege dagar, til og med der fyrer dei opp, medan barnekoret syng nasjonalsongen. Røyking i bunad ser for øvrig teit ut.

“Men vi tar jo hensyn!” seier mange av røykarane. “Vi flytter oss unna og røyker ikkje inne, og i så fall berre under kjøkkenvifta” (haha! som om det hjelper). Eg vil koma med ein påstand: Det finst ikkje éin einaste røykar i heile verda som aldri har plaga nokon med røyken sin. Med mindre du fyrer opp under vatn, så har du på eit eller anna tidspunkt plaga andre med dampinga di. Nokre plagar sjølvsagt meir enn andre, men alle som røyker har på eit eller anna tidspunkt plaga andre menneske. Punktum. Og nei, det hjelper ikkje å stå under kjøkkenvifta, det hjelper ikkje om du har eitt rom i huset du røyker i, det hjelper ikkje om du går ut på “røykebalkongen” din, heller. Naboane dine blir då passive røykarar når røyken din kryp inn vindaugene deira.

“Kva med alkohol?”

“Alkohol er mykje farlegare, og fører til alkoholisme, vald både gata og i heimen og store sosiale utgifter!” Ja, det er sant. Når nokon drikk seg så fulle at dei nyttar vald er det eit stort problem. Men dei fleste gjer ikkje det. Og eit glas raudvin til biffen er ikkje farleg. Verken vinen eller biffen har ein negativ passiv effekt på den som sit ved sidan av deg. “Kvifor har vi ikkje tobakksspalter i Aftenposten? Slik som med vin?” Fordi vin er kultur og røyk er gift. Enkelt og greit. Røyk er alltid skadeleg for deg og dei rundt deg. Sjølv om du synest du blir så roleg og avslappa av det. Prøv hasj då, i muffin, sjølvsagt. Blir roleg av det, òg.

“Du vil berre ha ein formyndarstat!” får eg ofte høyre. Og svaret på det er ja. Sjølvsagt. Mest fordi vi allereie bur i ein formyndarstat, og det funkar. Vi har fartsgrenser til lands og til sjøs. Vi har ikkje lov å snakka i mobilen når vi køyrer. Vi har promillegrenser, aldersgrenser, fartsgrenser, helgedagsfred, søndagsstengt, åpningstider og ein svært streng alkoholpolitikk, der vi ikkje eingong har lov å drikka øl på stranda eller i parken. Vi må ha våpenskap dersom vi skal eiga våpen. Det er reglar som bestemmer korleis vi bygger på vår eiga tomt. Til og med reglar som seier at alle nybygg skal ha plass til handikaptoalett, sjølv om sjansen er lik null for at du får ein rullestolbrukar på besøk.

Lat oss sjå litt på korleis samfunnet er tilrettelagt for funksjonshemma. Blinde har lov å ha med seg førarhund inn på restaurant og til og med på fly, sjølv om det både er uhygiensk og kan gi allergikarar store problem. Det blir bygd ramper for rullestolbrukarar mange stader. Til og med ein høg pipelyd til dei blinde ved fotgjengarfelt er heilt vanleg. Matallergikarar som ikkje tåler td. fisk eller nøtter får spesialbehanding i barnehage, på skulen og på fly. Folk med ulike former for ADHD, dysleksi og psykiske lidingar får barndom, oppvekst og arbeidsliv tilpassa som best det lar seg gjera. Og alt dette fullstendig akseptert og normalt og akkurat slik det bør vera, det skulle berre mangla - sjølv om det gjeld ein veldig liten del av befolkninga. Og ein kan seia at slike som meg, som tåler røyk svært dårleg også er ein liten del av befolkninga, men kva tid skal vi få i alle fall deler av det offentlege rommet innretta etter oss, slik at vi kan ferdast fritt utan å bli sjuke og dårlege? Vi er ikkje fysisk rørslehemma, med det er veldig mange stader vi unngår totalt. Det er ikkje godt nok at restaurantar er røykfrie inne. På eit eller anna tidspunkt i framtida håper eg at det å fyra opp ein sigarett er like unormalt som å setja seg ned å drita på gata. Men det er nok ein laaaang veg å gå.

Litt meir anekdotisk bevis. Vi budde ein gong i ein tomannsbustad i Trondheim som stamma frå krigens dagar. Vi hadde øvste etasjen og det vi trudde var røykarar budde under oss. Av og til kjente vi sneken av røyk som kom sivande inn. Då sat naboen og røykte ute i hagen og eg spratt opp av sofaen for å lukke vindaugene. Ein kveld eg hadde vore ute på kino (Alien 3), kom eg inn i stova og kunne skjæra lufta med kniv. Det låg eit tjukt lag med grå røyk i heile rommet. Kona mi hadde tydelegvis sete i ei luftboble i enden av sofaen og hadde ikkje tenkt over det, men det gjorde min astma for oss begge. Opp med vindauger og vasking av klede! Det stinka rett og slett noko heilt forferdeleg. Forklaringa? Det eldre ekteparet under oss, som vi trudde røyka fast innandørs, gjorde faktisk ikkje det. Ho hadde nettopp fått lungekreft, og mannen røykte kun utandørs etterpå. Men når kona var på sjukehuset for å få kreftbehandling, pleide mannen av og til å ha kompisar på besøk, og då tok dei ein blås innandørs. Mesteparten av dette hamna oppe i stova vår. Fekk meg til å tenkja på kor mange hus dette gjeld. Hadde dette skjedd kvar dag måtte vi ha flytta.

Ein hugseregel røykarar kan læra seg er: viss du kan snakke med folk med innestemme når du røyker, er du for nær. Ropeavstand må til for at røykelukta ikkje sjenerer, då får du trimma lungene litt, òg. Og deler du ytterveggar med andre folk, stump røyken.

Eg er ikkje spesielt glad i forbod, eg er veldig glad i personleg fridom, men røykarane som gruppe har vist at dette får dei ikkje til. Mitt forslag til ny lov om stader du ikkje bør få røyka er: busstopp, gågater, fortau, bilar, burettslag, tomannsbostader... vent litt, det er kanskje enklare å liste opp stader der det er greit å røyke: privat einebustad (med mindre du bur saman med andre som ikkje røyker, eller barn, og du som har dyr bør tenkja over om husdyret er røykar), utandørs - minst hundre meter unna andre folk (og hus) dersom vindretninga er ok. Eg prøver å koma på andre stader, men får det ikkje til. Sjølv om eg er vestlending så meiner eg ikkje dette ironisk.

For å gjera det heile litt verre for røykarane sitt samvit. Det nye no er “third-hand-smoking”. Det er så nytt at vi ikkje har noko skikkeleg norsk ord for det. Men alle som har vore inni eit hus der nokon har røykt, eller gått inn på bussen nokre minutt etter at sjåføren har røykt utanfor veit veldig godt kva det er. Det er tobakkrestar som klistrar seg til overflater som klær, veggar, gardiner, møbler, hår, stolar osv. Og det viser seg at dette også er svært skadeleg, spesielt for spedbard og barn. Og akkurat som passiv røyking kan third-hand-smoking føre til astma, infeksjonar (som øyre- og lungebetennesle) og generelt sjukare ungar. Tenk på det neste gong du står under kjøkkenvifta og trur du tar hensyn. Eller når du går utanfor og røyker, så sit om lag 250 av dei 5000 stoffa i sigaretteren i håret ditt, kleda og på hendene. Stoff som arsenikk, tjære og det koselege biproduktet formaldehyd.

Noko av det mest nusselege er likevel korleis ein del røykarar romantiserer sin eigen plagsomme uvane. “Vi vaks opp i røyk, og vi overlevde!” hostar dei. “Vi saknar den tida når vi kunne røyka innandørs på kafé,” seier røykenostalgikaren. “Vi kunne sjå tankefulle ut medan vi stirra gjennom ei poetisk sky. Vi har mista noko på vegen!” Dette seier dei i fullt alvor. Herregud, tenkjer eg då. Ting var verkeleg ikkje betre før. Eg skal ikkje eingong nemne dei som seier: “Røyk luktar så godt!” Det er faktisk ikkje lenge sidan eg møtte ei som sa dette i fullt alvor. Fleire gonger! (2024)

Nokre påstår også at kampen mot røykarar eigentleg er ein kamp mot dei fattige, sidan det er flest blant dei dårlegare stilte i samfunnet som røyker, og at vi som kritiserer røykarane er ein slags sosialhygienisk overklasse. Dette er nok ei avsporing av debatten. Dersom dei narkomane, nav-arane, og dei med låg lønn absolutt må røyka, så får dei sanneleg halde seg langt unna andre folk, dei også. Kvifor i all verda skal ikkje dei også kunne ta hensyn? Personleg meiner eg dei bør få hjelp til å slutte å røyka, samstundes som dei får den hjelpa til problema i livet. Eg er sosialist på min hals. “Er det ikkje betre at dei narkomane røyker enn at dei skyter herion?” seier då røykarane. Jo, det er det nok, sidan du stiller to farlege stoff opp mot kvarandre, så er nok heroin verre, men som sagt: røyk langt unna andre folk og inngangsparti. Passiv herion, finnest ikkje.

Mange har fått livslange plager av å veksa opp i røyk. Astma og allergi er særs vanleg blant desse, og i oppveksten deira var lufteveisinfeksjonar ei årleg rutine. Sjølv hadde eg både bihule-, øyre- og lungebetennelse mange gonger i barndomen. Etter eg flytta ut forsvann alt, og eg var ikkje avhengig av astmamedisin lenger. Kun éin gong har eg hatt lungebetennelse etterpå. Det var då måtte overnatta i eit hus som blei røykt i. Ja, eg er klar over at dette også er andekdotisk bevis, men eg er ikkje den einaste.

At Bergen kommune våren 2015 ikkje ville innføra røykeforbod på busstopp var eit tilbakesteg i byutviklinga. At Terje Søviknes var glad for dette burde vera grunn nok til å innføra forbodet. At Krf vil innføra røykeforbod i parkar osb var eit stort steg i riktig retning. At Stavanger kommune vil innføre røykeforbod utandørs vinteren 2020 var eit stort lyspunkt i eit mørkt år. Men sjølvsagt blir røykarar i harnisk og kjem med kommentarar som: “Ja, snart blir det forbode å pusta og fisa også!” Nikotingenet går i fullstendig forsvarsmodus, og saklegheita forsvinn.

No trur du sikkert eg avskyr alle som røyker. Det gjer eg ikkje. Fleire av mine favorittfolk røyker, eller har røykt. Skodespelarar, forfattarar, regissørar, kunstnarar og nære vener og familiemedlem røyker. Forfattar Paul Auster har røykt heile livet, han skriv ikkje så mykje om det i bøkene sine, men han laga jo filmen Smoke som har ei tobakksjappe som kulisse. Fin film, og ein fantastisk forfattar, som no er død av lungekreft i ein alder av 77. Tenk så mange fleire bøker han kunne ha skrive! Neil Peart, trommis i Rush og forfattar, røykte. Eg aner ikkje kor mykje, han var ein veldig privat person og skreiv svært lite om det i bøkene (eller songane) sine. Men eg har slått saman mange kjelder og funne ut at han var røykar. Eg likar det ikkje, men eg likar han. Eller likte. Han døydde av kreft 7. januar 2020. Fy flate, for eit år.

Den store skurken er sjølvsagt tobakksindustrien, som i generasjonar har fått folk til å bli avhengige av produktet sitt, både gjennom reklame, men også gjennom å tilsetja mange stoff til tobakken som gjer deg avhengig, og som gir deg abstinensar når du prøver å slutta. Litt sånn som heroin. Tobakk hadde aldri blitt lov å innføra dersom det var eit nytt stoff:

“Heiann, vi har eit produkt som består av tusenvis av giftstoff som vi ynskjer å selje til vanlege forbrukarar!”

“Kva skal du gjera med det?” spør helsedirektoratet (eller kven det no er som må godkjenna slikt).

“Du puttar det inn i eit papir, og tenner på, så drar du røyken ned i lungene og pustar ut igjen!”

“Og kva er poenget med dette?” spør helsedirektoratet.

“Jo, då blir du avhengig av å gjera dette mange gonger dagleg, og vi vil tene milliardar!”

“Høyrest bra ut! Køyr på!”

Tobakksindustrien er ein kynisk og umoralsk bransje, som årleg tar livet av ekstremt mange folk. Personleg synest eg tobakk burde blitt forbode.

No i 2024 aukar antalet unge som røyker, og personleg synest eg har blitt verre å gå ut på byen. Så det tar nok nokre år før vi er heilt kvitt styggedomen, spesielt med politikarar som er i lomma til tobakksindustrien og kallar det ein siger for folks personlege fridom å få lov å utsetja andre for helserisiko. Kven sin fridom? Ikkje min, i alle fall.

Skal eg laga min eigen fridom, eg òg? Leikebutikkane er fulle av våpen som sprutar vatn. Sjampoen står klar i dusjen. Skal eg snika meg etter Sylvi Listhaug og spruta vatn i øyret hennar?

Nei, eg får vel venta til røykarane døyr ut som dei dinosaurane dei er. Eg likar ikkje å plaga andre folk. Men eg kaller ein kreftpinne for ein kreftpinne.

I mellomtida får eg ta min paraply og gå ut av busstoppet. Eg kan halda pusten når eg går inn på Flesland, når eg vandrar over det som er igjen av fisketorget, eller når eg møter ein røykar. Det blir ein vane, det òg. Det er heldigvis ikkje eg som ender opp med kols.